معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«تحفۀ خاقانیه» تنها گزارشی دربارۀ هند و احیاناً اجمالی از برخی از مسائل دربارۀ اروپا و ... است که به عنوان جغرافیای جهان آن وقت گزارش شده است؛ اما «مرآت الاحوال» افزون بر هند، شرح مفصلی دربارۀ عراق و نقاط دیگر هم دارد. این کتاب از نظر ساختار نزدیک به «تحفة العالم» است، هر چند عناوین زیادی در این سه کتاب با یکدیگر شباهت دارند.

اطلاعات دربارۀ نویسندۀ این کتاب زیاد نیست و منبع آن همین کتاب است. وی حاجی میرزا رفیع نوری از علمای نور و مقیم تهران، از شاگردان آخوند ملاعلی نوری مازندرانی اصفهانی از مجددان و مدرسان فلسفۀ صدرایی در تهران بوده است. وی چند بار در این کتاب از ارتباط خود با آقاعلی نوری یاد کرده و حتی بازگشت خود را از این سفر به توصیۀ او می‌داند. رساله‌ای نیز از وی به طور کامل در این کتاب آورده است. تاریخ تألیف کتاب در سال 1231 قمری بوده و نویسنده در سال 1250 در تهران فوت کرده و در عتبات عالیات دفن شده است.

کتاب در روال سفرنامۀ معمول نیست، اما به‌هرحال در وصف هند و برخی از بلاد است که بر اساس شنیده‌ها و دیده‌ها و ضمنا با اقتباس‌های گسترده از منابع دیگر نوشته شده است. این اثر در دو مرحله نوشته شده است: مرحلۀ اول «در ذکر احوال هندوستان» شامل چند مقصد و فایده به صورت موضوعی دربارۀ مسائل مختلفی در این توصیف موردنظر وی بوده است. طبعاً در لابلای کتاب از شهرها و روستاهایی که دیدن کرده و اتفاقاتی که در آنها رخ داده یا مشاهده که داشته، یاد کرده است. مرحلۀ اول در چهار مقصد تنظیم شده است. مرحلۀ دوم که بخش کوچکی است، در ذکر دریاهاست که طی آن شرحی از دریاهای مهم به‌دست داده شده و عجایب آن که عمدتاً از روی «عجایب المخلوقات» و مطالب غیرعلمی است، با برخی از شنیده‌های خود آورده است.

اساساً این کتاب از نظر محتوا و رویکرد همانند دو کتاب مهم «تحفة العالم» شوشتری و «مرآت الاحوال» آقااحمد کرمانشاهی ناظر به وضع هند در اوایل قرن سیزدهم هجری است. هر سه کتاب، گزارش هند دورۀ تسلط انگلیسی‌ها در فاصلۀ سال‌های 1230 تا 1320 و اندکی قبل و بعد از آن است. نویسنده می‌گوید بعد از بازگشت از هند، مدتی در اصفهان بوده و سپس به تهران رفته است. در آنجا کسی وساطت کرده و او را به حضور شاه برده است. شاه از وی خواسته تا مشاهداتش از هند را بنویسد. میرزارفیع سخت ارادتمند شاه قاجار، فتحعلی شاه است و بارها در این کتاب که اصل آن را با احترام فراوان به شاه تقدیم شده، از او یاد و ستایش کرده است.

از این کتاب چهار نسخه شناخته شده است: نسخۀ دانشگاه تهران به شمارۀ 3144، نسخۀ کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 13813، نسخۀ کتابخانۀ ملک به شمارۀ 1244، نسخۀ کتابخانۀ ملی به شمارۀ 1944. تصحیح بر اساس این چهار نسخه صورت گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح دربارۀ مؤلف و کتاب

مقدمۀ مؤلف

تألیف و تحریر سفرنامه حسب الامر سلطان عصر

مرحله اولی: احوال ظلمت‌کده هندوستان

مقصد اول: در بیان گزارشات هند و احوال بعضی از طریقه هنود و غیره است

مقصد دوم: در ذکر اعیاد مشهوره مختصه به جماعت هنود و مشترکه

مقصد سوم: در ذکر مجملی از صوبه‌جاتی که حقیر خود دید

مقصد چهارم: ذکر مملکت فرنگ و طریقه و آداب فرنگان در امور و ذکر ارض جدید است

مرحلۀ ثانیه: در احوال بحار است

یادداشت پایانی مؤلف

یادداشت انتهایی نسخۀ مجلس