معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بحرطویل نام دو اصطلاح است: یکی مربوط به علم عروض و نام یکی از اوزان غیرمطبوع عربی است و دومی عنوانی است برای یکی از قالب‌های شعری که بحرطویل عامیانه نامیده می‌شود. این قالب شعری بیشتر در میان مردم و در ادب عامه رواج دارد و اغلب در حیطۀ شفاهی مطالعه و بررسی می‌شود؛ بنابراین در ادب رسمی کمتر به آن پرداخته شده و کاربرد آن نیز اغلب میان مردم است. این گونۀ شعری جدای از بحرطویل، از بحور خلیل بن احمد عروضی مبتنی بر «فعولن مفاعیلن» (دو بار) است که عرب بدان اقبالی تام داشته و در میان ادیبان فارسی‌زبان اقبالی به آن نشده است و تنها معدودی بدان طبع آزموده‌اند.

بنابراین بحرطویل را می‌توان چنین تعریف کرد: «از قالب‌ها و گونه‌های شعر عامه است که هر مصراع آن از توالی نامحدود یک رکن عروضی سالم با قافیۀ پایانی و میانی، بدون تساوی مصراع‌ها و نظم ثابت، خارج از سنت‌های مرسوم سروده و به تسلسل خوانده می‌شود».

می‌توان گفت بحرطویل از نظر شکل قوافی همان قصیده است؛ با این تفاوت که بیات قصیده زیادتر از بحرطویل است؛ اما در بحرطویل بندها بلندتر است. تمامی ویژگی‌های قصیده را در بحرطویل هم می‌توان یافت؛ حتی مطلع، مقطعۀ تشبیب، نسیب، گریز، تخلص و ... . در بحرطویل‌های اولیه قافیۀ دو بند بیت اول با بندهای آخر هر بیت برابر است؛ ولی رفته‌رفته این قاعده بر هم می‌خورد و نظم منطقی آن درهم می‌ریزد.

در بحرطویل می‌توان از انواع آرایه‌های لفظی و معنوی و نکات معانی، بیانی و بلاغی به گونۀ اکمل سود جست؛ اما به مقتضای این گونه، تنسیق الصفات، ترصیع، تسجیع و تجنیس بیش از همه کاربرد دارد؛ زیرا بنای بحرطویل‌ها و لطف و خوبی آنها بر تکرار و پی‌آوری کلمات مترادف و صفات مخاطب و وصف اوست.

اغلب شاعران بحرطویل‌سرا غیرمشهور و آنانی هستند که در حوزۀ ادب عامه فعالیت داشته اند. شاعران شبه‌قارۀ هند نیز توجه به این تفنن ادبی نشان داده‌اند و این شیوه در آنجا نیز مورد توجه بودده است؛ چنان‌که حتی بندهایی هم به زبان هندی گفته شده است.

بحرطویل به تناسب ساخت و ریتم موسیقایی و میدان عروضی وسیع آن، تاکنون کاربردهای گوناگون داشته و بحرطویل‌سرایان موضوعات متنوع و مضامین مختلفی را بیان کرده‌اند. توحید، نعت، ستایش، توصیف، هجو، نوحه‌سرایی، رجزخوانی و طنز موضوعاتی هستند که در بحرطویل‌ها موجود است و قابلیت طرح در بحرطویل را هم دارند. در روزگار کنونی تنها در مراثی مذهبی بحرطویل جریان دارد و گاه طنز. عمده‌ترین موضوعات بحرطویل‌های موجود در سه موضوع است که در هر یک کاربردهایی داشته است: موضوعات دینی و مذهبی، موضوعات غنایی و عاشقانه، موضوعات اجتماعی.

موضوع این کتاب بحر طویل عامیانۀ فارسی است نه بحر طویل عروضی. این گونۀ شعری از برساخته‌های شاعران عامه‌سرا و موردپسند مردم است. نویسندگان کوشیده‌اند مطالبی در این‌باره در دو بخش اطلاعاتی در اختیار خوانندگان قرار دهند: بخش اول درآمدی بر شناخت‌نامۀ بحر طویل است. در این بخش کوشیده شده با ذکر نمونه‌های کافی به تعریف، نام‌گذاری، ویژگی‌ها، ابعاد زیبایی‌شناسی، انواع و موضوعات و مواردی دیگر پرداخته شود؛ بدین منظور نمونه‌هایی از جنگ‌های خطی و دیوان‌های چاپی شعرا یافت شده و تمام مطالعات شکل‌شناسی و ژانرشناسی بر اساس این نمونه‌ها استوار شده است.

بخش دوم بحرطویل‌سرایان و نمونۀ بحر‌طویل‌هایی است که به انضمام زندگی‌نامۀ مختصری از سرایندگان آنها آورده شده است. این بخش شامل نمونه‌های قدیم و جدید بحرطویل از نسخ خطی و چاپی است. در ابتدای هر بحرطویل به زندگی سراینده اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: درآمدی بر بحر طویل عامیانه

بخش دوم: بحر طویل‌سرایان

فهرست بحر طویل‌ها

ترکیب‌های تازه و بدیع

منابع و مآخذ