معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«به یاد ایرج افشار» مجموعه‌ای از مقالات و پژوهش‌های ایران‌شناسی و ادبیات فارسی است که در بزرگداشت مقام آن استاد فقید منتشر می‌گردد. نخستین دفتر این مجموعه مشتمل بر چهارده جستار متن‌شناختی، ادبی و تاریخی، تصحیح چهار متن کوتاه و یک نسخه‌برگردان است. مطالب این دفتر از حوزه‌های مطالعاتی است که استاد افشار در تحقیقاتش و در مجموعه‌هایی که برای بزرگان و ایران‌شناسان تدوین و منتشر کرده، همواره به آنها تعلق خاطر داشته است.

اجزائی از یک قرآن مترجم دارای 40 برگ، ظاهراً متعلقم به سدۀ ششم یا هفتم هجری در کتابخانۀ مرعشی قم وجود دارد که تصحیح آن در اولین نوشتار این کتاب آمده است.

در دومین نوشتار، برگی از یک منظومۀ حماسی از دست‌رفته به زبان فارسی مشتمل بر 24 بیت بررسی شده که در سال‌های اخیر در افغانستان به دست آمده و بی‌تردید نباید بعد از نیمۀ دوم سدۀ پنجم هجری کتابت شده باشد. این برگ کهن به مغازی رسول اکرم اختصاص دارد و به تعبیر دقیق‌تر توصیف پهلوانی خالد بن ولید، فرمانده سپاه اسلام در نبرد تن‌به‌تن وی با میر زباله است.

سومین نوشتار معرفی یکی از منابع مهم غربی در مطالعۀ حکایات مذهبی و اندرزی در اروپای غربی با عنوان «ایندکس اگزمپولوروم» اثر فردریک توباخ است که در آن 5400 حکایت مذهبی قرون وسطایی در مجموعه‌های اندرزی و خطابی اصحاب کلیسا تلخیص و طبقه‌بندی گردیده و 44 هزار روایت از آن حکایات در منابع مختلف آن عهد نشان داده شده است. نویسنده مقاله برای نمونه یکی از داستان‌های خرافی را که در برخی منابع به عنوان جزای ابن ملجم ثبت شده، بررسی کرده و نشان داده این حکایت مطابق با بن‌مایۀ «مجازات خارق‌العاده» و یادآور مجازات پرومته در منابع کلاسیک اروپای باستان است.

حسن انصاری در چهارمین نوشتار به اهمیت آثار دانشمند بزرگ حوزۀ خوارزم، عبدالسلام اندرسبانی از روی دست‌نویس‌های کهن و بعضاً دیریاب پرداخته است.

در پنجمین نوشتار کتاب، یکی از منابع کهن بلاغت فارسی و ابیات نویافته‌ای از شاعران متقدم فارسی‌گوی در آن برای نخستین بار استخراج و منتشر شده است. وجود شمار زیادی شعر تازه از عنصری بلخی یکی از مهم‌ترین وجوه این کشف به شمار می‌رود. همچنین نویسندۀ مقاله ابیاتی از غضایری رازی، دقیقی طوسی، عزالدین شروانی، عمنادی شهریانی و ... را به عنوان ابیات تازه‌یاب دیگر از این منبع عرضه نموده است.

در ششمین نوشتار این کتاب دست‌نویسی کهن از تاج‌التراجم اسفراینی معرفی و بررسی شده است. این دست‌نیوس که مشتمل بر ابتدای سورۀ اعراف تا آیۀ 109 سورۀ کهف است، از حیث قدمت جزء کهن‌ترین دست‌نویس‌های متون فارسی و دارای ارزش‌های فراوان است.

«رسالۀ تضعیفیه» ابواسحاق کوبنانی که در نوشتار هفتم تصحیح شده، اثر مهمی دربارۀ مسئلۀ تضعیف بیوت شطرنج متعلق به نیمۀ دوم سدۀ نهم هجری است. در واقع این مسئلۀ شبه‌ریاضی به تعبیر دیگر مجموع جملات یک تصاعد هندسی با جملۀ اول یک و قدر نسبت 2 است، سؤالی که در دورۀ اسلامی مورد توجه برخی ریاضی‌دانان قرار گرفته و کوبنانی کرمانی یکی از آنهاست.

دکتر خالقی مطلق در نوشتار هشتم کتاب چند تذکر پیرامون اطلاق نام «ایران» بر کشورمان از ادوار قدیم را آورده که طی آن موضع ناصحیح و غیرعلمی برخی مغرضان که اطلاق این نام را بر کشور، امری بسیار متأخر و از عهد پهلوی اوب می‌دانند، رد شده است.

اشعار چند شاعر متقدم در کتاب المستبصر در نوشتار نهم کتاب آمده است. یکی از وجوه اهمیت «تاریخ المستبصر» وجود برخی از اشعار فارسی در آن است که در این نوشتار به آن پرداخته شده است.

در دهمین نوشتار این کتاب، دیوان روح‌الدین عطار شیرازی سرایندۀ سدۀ هشتم هجری تصحیح شده است. مصحح افزون بر دست‌نویس واحد دیوان شاعر در کتابخانۀ مجلس، به سفینه‌ها و جنگ‌هایی که اشعاری از این سراینده را نقل نموده نیز مراجعه کرده است.

نوشتار یازدهم کتاب، پژوهشی دربارۀ وضعیت زبان و ادبیات فارسی در دشت قبچاق غربی و سایر مناطق تحت امر فرمانروایات اردوی زرین (حک 637 ـ 841 ق) و نه حکمرانان اردوی سفید، که با دقتی ستودنی انجام شده است. این بررسی شبه‌جزیرۀ کریمه را نیز شامل می‌شود که از منظر حضور برخی ادبای فارسی‌زبان حائز اهمیت است.

امید سروری در نوشتار دوازدهم کتاب، دست‌نویسی از گلستان سعدی به خط لطف‌الله حسنی را معرفی کرده که به گونه‌ای متفاوت کتابت گردیده است. پدیدآورندۀ مقاله افزون بر اصلاح نسبت کاتب (از حسینی به حسنی) که به اشتباه در فهرست مجلس ثبت شده، نشان داده این کاتب نه به قصد صرفه‌جویی در مصرف کاغذ، بلکه ظاهراً به نیت تفنن، پس از آنکه یک بار «گلستان» را از ابتدا تا اواخر باب چهارم با فاصلۀ زیاد میان سطور کتابت کرده، ادامۀ متن و همچنین مجلس ثانی از مجالس خمسۀ سعدی را به صورت وارونه و معکوس بر روی همان سطرهای پیشین استنساخ نموده است.

نوشتار سیزدهم از دکتر شفیعی کدکنی، دربارۀ رسالۀ مهمی از ابن القیسرانی مقدسی (448 ـ 507 ق) عالم بزرگ علم حدیث و صاحب‌نظر در شناخت روایات و نقد راویان حدیث است که در آن با نگاه علم‌الحدیثی خود و به شیوه‌ای کاملاً سنتی از «سماع» و «موسیقی» دفاع کرده است.

نوشتار چهاردهم، تصحیح و بررسی کهن‌ترین سند مصالحه‌نامه یا وثیقۀ صلح به زبان فارسی متعلق به سال 473 قمری است. تصحیح چند خطای رایج دربارۀ نام ایران در نوشتار پانزدهم آمده است.

نوشتار شانزدهم شامل چند نامه و یادداشت از علامه محمد قزوینی یا خطاب به اوست که از منابع مختلف گردآوری شده و جز یکی، برای نخستین بار در این کتاب همراه با اصل دست‌خط قزوینی در اغلب موارد منتشر گردیده است.

هفدهمین نوشتار مشتمل بر تصحیح رباعیاتی است که در بخش «ذیل» تذکرۀ عظیم تقی‌الدین کاشانی وجود دارد. آخرین نوشتار کتاب نیز حاوی یادداشت‌برداری‌های مجتبی مینوی از اصل دست‌نویس «جنگ اسکندرمیرزا تیموری» محفوظ در کتابخانۀ بریتانیاست که در مطالعات شعرشناسی از دیرباز مورد توجه بوده و این فیش‌ها و یادداشت‌ها در زمرۀ یکی از نخستین برخوردهای تحقیقی با آن منبع است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار در معرفی دفتر اول از «به یاد ایرج افشار»

بخشی از یک ترجمۀ کهن قرآن از سدۀ ششم یا هفتم هجری/ امیرحسین آقامحمدی

ورقی از یک حماسۀ دینی ناشناخته به فارسی از سدۀ پنجم هجری/ محمد افشین‌وفایی

تأملاتی بر بن‌مایۀ پادافراه پرومته و جزای ابن ملجم/ محمود امیدسالار

دربارۀ اندرسبانی خوارزمی/ حسن انصاری قمی

اشعار نویافتۀ عنصری و شاعران دیگر/ بهروز ایمانی

معرفی و بررسی نسخۀ تاج‌التراجم/ نیکتا یکرنگ صفاکار، کیانا کفاشیان، مهتا بیگی

رسالۀ تضعیفیه/ سیداحسان حسینی

نام و حدود ایران/ جلال خالقی مطلق

اشعار چند شاعر متقدم در کتاب المستبصر/ محمدکاظم رحمتی

دیوان روح‌الدین عطار شیرازی/ علی رحیمی واریانی

زبان فارسی در قلمرو اردوی زرین/ رادمان رسولی مهربانی

گلستان وارون‌نویسی‌شده/ امید سروری

ابن قیسرانی و سماع و موسیقی/ محمدرضا شفیعی کدکنی

مصالحه‌نامه‌ای به زبان فارسی از سال 473 ق/ پژمان فیروزبخش

تصحیح چند خطای رایج دربارۀ نام ایران/ سیداحمدرضا قائم‌مقامی

یادداشت‌ها و نکاتی از آثار علامه قزوینی/ جواد بشری

از جُنگ اسکندری/ مجتبی مینوی

رباعیات ذیل خلاصة الاشعار/ سیدعلی میرافضلی

لسان التنزیل/ با گفتاری از احمد تفضلی

نمایه‌ها