معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از ایل‌های بزرگی که از همان مراحل نخست استقرار ایلات و عشایر ترک‌زبان در ایران، در این سرزمین جای گرفت و تا زمانی که نظام ایلی هنوز به قدرت خود باقی بود، نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرد، ایل افشار است. اگرچه در جریان تشکیل دولت صفوی، افشارها در مقام یکی از ارکان اصلی این تلاش و تکاپو چه در عرصۀ جنگ و جدل و چه در مقام حکمروایی، بخش‌های وسیعی از ایران را درنوردیدند و در بسیاری از جای‌ها نام و نشانی از آنها برجای ماند، اما جایگاه اصلی آنها در ارومیه بود و آنگاه نقاطی چون خمسه (زنجان) و صائین‌قلعه (شاهین‌دژ) که به هرحال از مسقط‌ الرأس آنها دور نبود.

افشار نام یک گروه قومی ـ عشایری از اقوام ترک‌زبان ایران است و در متون قدیم به اشکال گونه‌گون از جمله اوشار، اوشر، اوشریه، اوشاریه و افشاریه بدان اشاره گردیده است. افشار از مقتدرترین ایلات ترک‌زبان ایران بوده و از پایه‌های اصلی سپاهیان شاه اسماعیل صفوی بوده است. این ایل در جنگ‌های صفویان و افشاریان با عثمانیان و ازبک‌ها نقش پررنگی داشته و از طوایف تشکیل‌دهندۀ قزلباش‌ها بوده‌اند.

نام و نشان ایل افشار و بخش‌های مختلفش در سراسر ایران، تا دوره‌ای که نظام ایلی به قدرت خود باقی بود، بخش روشنی از تاریخ ایران را شکل می‌دهد؛ این روشنی هنگامی رو به کم‌رنگ‌شدن می‌گذارد که از اواسط دورۀ قاجار نظام ایلی پیش‌گفته در تطابق با مقتضیات جهان مدرن به‌تدریج جای به یک نظام متفاوت می‌دهد که در آن واحدهای مستقل ایلی نیز نقش و اهمیت پیشین را ندارند.

سرگذشت افشارهای تکاب و شاهین‌دژ یکی از مصادیق بارز این مقوله است و سعی و تلاش گردآورندۀ این مجموعه از اسناد و فرامین برجای‌مانده از آنها نیز تنها راه ممکن برای روشن‌ترکردن این دورۀ پایانی از تاریخ ایلات و عشایر آن سامان.

این بررسی با ارائۀ شمه‌ای تاریخچۀ ایل افشار از بدو استقرار در ایران آغاز شده و آنگاه با تمرکز بر افشارهای تکاب و شاهین‌دژ، بخش اصلی بررسی از دوره‌ای آغاز می‌شود که می‌توان بحث را با اجتناب از هرگونه داستان و افسانه‌ای از اسناد و مدارک موجود پی گرفت.

بنابراین این کتاب به بررسی تاریخچۀ اقدامات و تحرکات و همچنین شجره‌شناسی خاندان‌های افشار حاکم بر شاهین‌دژ و تکاب می‌پردازد. دسته‌ای از ایل بزرگ افشار که در این منطقه سکنی گزیده‌اند، نقشی بس مهم در تاریخ آذربایجان داشته‌اند؛ اما به دلایل نامعلوم و غفلت و اهمال افراد این خاندان، مطالب چندانی نمی‌توان دربارۀ ایشان در کتاب‌های تاریخی یافت.

ویژگی مهمی که این کتاب دارد، تعدد اسناد آن است. روال آوردن اسناد چنین بوده که ابتدا توضیحی دربارۀ سند و محتوای آن و سپس متن خود سند آورده شده و ارتباط آن با اسناد دیگر و نتایجی که می‌توان از تطبیق آن با سایر اسناد به دست آورد، نوشته شده است.

در بررسی منابع موجود، محمدمؤمن‌خان افشار پسر محمدقاسم‌خان نخستین فرد از شاخۀ افشاریه‌های ساکن صائین‌قلعه بوده است که به نام وی و اقداماتی که در عهد نادرشاه و کریم‌خان زند انجام داده است، اشاره گردیده است. به همین دلیل کتاب با شرح حال وی آغاز شده و با شرح حال خانوادۀ مولوی به پایان رسیده است.