معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بندگی و بنده‌داری سابقه‌ای دیرینه در تمدن بشری دارد. این روند از عهد باستان تا قرن بیستم میلادی در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران وجود داشت. در طول تاریخ ایران از عهد باستان تا نیمۀ اول قرن چهاردهم قمری، بندگان جزء جدانشدنی از جامعۀ ایران بودند که در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، نظامی و سیاسی به ایفای نقش پرداختند. این بندگان اعم از نژادهای سیاه و سفید، عمدتاً حاصل اسارت در جنگ‌های برون‌مرزی بودند که پس از به خاک ایران به عنوان کنیز، غلام و خواجه برای انجام انواع خدمات خانگی و غیرخانگی به فروش می‌رسیدند. افزون بر آن در نزاع‌های میان قبیله‌ای یا نبردهای طوایف و قبایل با نیروهای حکومتی شماری از ایرانیان اسیر و به بندگی گرفته می‌شدند.

جریان ورود بندگان خارجی به‌ویژه بندگان سفیدپوست به خاک ایران تا اواسط حکومت فتحعلی شاه با شدت و ضعف‌هایی ادامه داشت. با جدایی قفقاز از خاک ایران، به عنوان اصلی‌ترین کانون تأمین بندۀ سفید و توقف ورود بندگان قفقازی به داخل کشور روند خرید و واردات بندگان سیاه از آفریقا شتاب بیشتری گرفت؛ به طوری که از این زمان شاهد حضور طیف گسترده‌ای از کنیزان، خواجگان و غلامان سیاه‌پوست در انواع مشاغل خانگی، نظامی و درباری هستیم.

بندگان گرچه یکی از طبقات ضعیف و فرودست جامعه به شمار می‌رفتند؛ اما در برخی مقاطع تاریخی همچون دورۀ غزنوی و سلجوقی با حضور پررنگ خود در عرصه‌های سیاسی و نظامی موفق به تشکیل حکومت‌هایی مستقل شدند. به جز این عموم بندگان حاضر در جامعۀ ایران طی قرن‌ها در حالتی از سکون و ثبات اجتماعی به سر می‌بردند که یا ناشی از اجبار یا رضایت از وضع موجود بود، چه مستندات تاریخی دال بر اعتراض آنان از وضعیت بندگی خود لااقل تا دورۀ قاجار در دست نیست.

در اواسط دورۀ قاجار با افزایش ارتباطات با دنیای غرب و ظهور جریان تجددخواهی که منجر به بروز تحولات مهمی در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و به دنبال آن ارتقای آگاهی‌های عمومی گردید، وضعیت بندگان نیز به‌تدریج دستخوش تغییرات شد. در این زمان گروهی از روشنفکران ایرانی چون فتحعلی آخوندزاده، میرزا ملکم‌خان، میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، میرزا آقاخان کرمانی با تأثیر از آرای روشنفکران غربی تلقی جدیدی نسبت به انسان، جهان و هستی و نیز مفهوم جدیدی از انسان و حقوق بشر را طرح کردند که برخلاف برداشت سنتی آن، انسان دیگر رعیت و رمه نبود، بلکه فارغ از هرگونه قید و بند تحمیلی حق استیفای حقوق اولیه و حق قیام برای دگرگونی وضع خویش علیه حاکم را داشت. آنان با طرح مفاهیمی چون حقوق بشریت، آزادی بدن و روح، حقوق طبیعی و حریت طبیعی، مساوات و برادری با هم‌نوع خود و .... نسبت به حقوق انسانی خود و ترغیب به ایجاد تغییر وضعیت اجتماعی خود داشتند. در همین راستا بندگان به‌تدریج جسارت یافتند تا درصدد ایفای حقوق طبیعی خود یعنی دستیابی به آزادی و رهایی از قید بندگی درآیند و با مبادرت به اعمالی چون نگارش عریضه و تظلم‌خواهی، فرار و تحصن در سفارت و کنسولگری‌های روس و انگلیس در سراسر کشور و نیز در موارد نادری مشارکت در جریان انقلاب مشروطه به طرح مطالبات خود بپردازند.

نویسنده در این کتاب بر آن است تا نظم برده‌داری در عهد قاجاریه را در طی پنج فصل مورد بررسی و بحث قرار دهد. فصل نخست در دو بخش روند برده‌داری در جهان غرب و شرق را بررسی کرده است. بخش نخست این فصل نظام برده‌داری در اروپا و آمریکا از دورۀ باستان تا قرون متأخر را بررسی کرده است. بخش دیگر نخست نظام برده‌داری در دورۀ باستان و به‌ویژه ایران باستان و جزیره‌العرب قبل از ظهور اسلام و سپس مقولۀ بندگی و نظام برده‌داری در دورۀ اسلامی با تأکید بر ایران از دورۀ طاهریان تا زندیه را بحث کرده است. این فصل با بیان تفاوت در نگرش، نوع رفتار و شیوۀ استفادۀ بندگان در جهان غرب و شرق درصدد است تا تفاوت بار مفهومی دو واژۀ «برده» و «بنده» که در بسیاری موارد به اشتباه متراف با یکدیگر به کار می‌روند را بیان کند.

فصل دوم به نظام برده‌داری در دورۀ قاجار و عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر ایجاد تغییرات تدریجی در وضعیت بندگان می‌پردازد. در این فصل به موضوعات مهمی چون گسترش آراء و آگاهی‌های جدید در ایران متأثر از اندیشه‌های متفکران عصر روشنگری، ورود مدرنیته و پیامدهای آن در ایران، نقش روشنفکران در آگاه‌سازی مردم نسبت به حقوق فردی و اجتماعی خود، سیاست‌های دول خارجه و پیامدهای آن می‌پردازد.

فصل سوم در دو بخش ارائه شده است. بخش نخست به معرفی و شناسایی مناطق تأمین بنده با بیان ویژگی‌های جغرافیایی و سیاسی و نوع روابط و نحوۀ تعامل حکومت ایران با این مناطق و بخش دوم به شیوه‌های تأمین بنده در این دوره پرداخته است.

فصل چهارم در دو بخش کلی ابتدا به بیان وضعیت حقوقی بندگان، حقوق متقابل مالک و بنده و شیوۀ رفتار با بندگان از نظر فقه اسلامی عموما و در دورۀ قاجار خصوصاً و نیز نحوۀ انتقال از مالکی از به مالکی دیگر در قالب اسناد حقوقی چون مبایعه‌نامه، صلح‌نامه، عقدنامه و ... می‌پردازد. بخش دوم به شرایط زندگی و موارد مختلف استفاده از خدمات بندگان اختصاص دارد.

فصل پایانی کتاب ابتدا به اقدامات ضد برده‌داری در انگلستان در جنوب ایران و ممانعت از حمل و تجارت بردۀ سیاه در خلیج فارس و تأثیر آن بر وضعیت بندگان در عهد قاجار می‌پردازد. در واقع از این زمان بندگان با آگاهی نسبی از تحولات جهانی در زمینۀ برده‌ستیزی و نیز شنیدن آزادسازی بندگان در ممالک دیگر، نسبت به وضعیت بندگی خود متعرض شده و با فرار و تحصن در سفارت‌خانه‌ها و کنسولگری‌های انگلیس و روس، خواهان به‌دست‌آوردن آزادی خود شدند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: پیشینۀ برده‌داری در جهان

فصل دوم: برده‌داری در عهد قاجار

فصل سوم: منابع و شیوه‌های تأمین بنده در عهد قاجار

فصل چهارم: وضعیت حقوقی و اجتماعی بندگان در عهد قاجار

فصل پنجم: تغییر موقعیت اجتماعی بندگان و زوال بنده‌داری در ایران

کتاب‌نامه

دسته‌بندی و بازنویسی اسناد

تصاویر

نمایه