معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دفتر یادداشت‌های داستایفسکی حاوی تمامی تراوشات ذهنی‌ای است که او حین نگارش رمان‌های سترگش به روی کاغذ آورده است: نوشته‌هایی مبهم، پریشان، پراکنده و سخت‌خوان؛ اما به قول جوزف فرانک ـ داستایفسکی‌پژوه شهیر ـ اسنادی ضروری. اینها دربردارندۀ طرح‌ها، الهامات، اندیشه‌های آنی و ژرف اوست که اطلاعات بسیار مفیدی را از سیر خلق شاهکارهایش به دست می‌دهد: احوال و کیفیات پدیدآمدنشان.

مجموعه‌ای که در زبان انگلیسی «دفتر یادداشت‌ها»ی داستایفسکی خوانده می‌شود، حاصل همت بلند ادوار واسیولک پژوهشگر و منتقد ادبی آمریکایی و همکاران او در دانشگاه شیکاگو است که در سال‌های پایانی دهۀ 1960 انتشار یافت و در باب ارزش و اهمیت این مجموعه همین بس که نیمۀ پنهان آثار داستانی نویسندۀ روس است، دریچه‌ای برای نظرانداختن به آویزوگریزهای متنی بی‌منتهای وی که غالباً سربرآوردن ایده‌ای از میان خیل ایده‌ها می‌انجامد: ایده‌ای که جایگیر می‌شود، رویش و بالش می‌گیرد و گوشه‌ای از عمارت بلند و بسیارنقش رمان را برمی‌سازد.

در دفتر یادداشت‌ها به‌کرات شاهد دل‌مشغولی و دغدغۀ خاطر داستایفسکی در خصوص مسائل تکنیکی هستیم؛ مسائلی از قبیل صحت اطلاعات داده‌شده در رمان، سبک، احتمالات، لحن و زاویۀ دید. از ظواهر امر پیداست که جزئی‌ترین مورد نیز از توجه وسواس‌گون او دور نمانده است؛ مثلاً به خودش تذکر می‌دهد که «فراموش نکن که او 23 سال دارد» یا «ماهرانه‌تر بنویس‌اش» حکمی است که مصرانه بر آن تأکید می‌کند. نیز دغدغه‌اش دربارۀ آهنگ پیشروی و لحن داستان: «بگذار تمام اینها سریع‌تر بگذرد» و «بسیار جدی، ولی با طنزی ظریف» و .... .

کشاکش مدام داستایفسکی با زاویۀ دید دیگر مسئله‌ای است که می‌توان به آن اشاره کرد. مسئله‌ای که بارها و بارها به سراغش می‌رود، درباره‌اش می‌اندیشد و گونه‌های مختلف روایت را از نظر می‌گذراند. آزمون‌های او گرد سه زاویۀ دید می‌گردد: اول شخص به صورت یادداشت‌های روزانه یا خاطره و سوم شخص به شکل دانای کل محدود که رمان در نسخۀ نهایی‌اش به همین صورت روایت شده است. در این میان نویسندۀ روس نیم‌نگاهی هم به دو زاویۀ دید دیگر دارد: اول شخص به شکل اعتراف و تلفیقی از درام و یادداشت‌های روزانه.

هرچند زاویۀ دید، لحن و احتمالات داستان از مقوله‌های ویژۀ مربوط به تکنیک محسوب می‌شوند، دفتر یادداشت‌ها از موضوعات مهم‌تری در فرایند خلاق نوشتار نویسندۀ روس پرده برمی‌دارند؛ برای مثال مشخص می‌شود مسیر حرکت تخیل خلاق او معمولاً از چارچوبی مفهومی و نظری به جانب بسط و تفصیل موارد جزئی بوده است. از طرح‌واره به جانب واقعیت‌های روایی، از کلیات به جانب جزئیات.

فرایند خلق در دفتر یادداشت‌ها از این قرار است: نویسندۀ روس طرح‌واره‌ای کلی و سردستی از قطعۀ بزرگی از سیر وقایع داستان را ارائه می‌دهد، گونه‌ای چکیده از وقایعی که قصد دارد آنها را بنویسد. از آنجا که حرکت معمول تخیل داستایفسکی از کلی‌گویی طرح‌واره‌ای به جانب بسط و تفصیل جزئیات است، دفتر یادداشت‌های «جنایت و مکافات» در قیاس با نسخۀ نهایی رمان قابلیت بیشتری در نمایان‌کردن زوایای مختلف نیت خلاق وی دارد. به کرات شاهد آن هستیم که نویسندۀ روس در طرح‌های اولیۀ خود موارد صریح و مشخصی را ذکر کرده که در نسخۀ نهایی رمان زیر سایۀ جزئیات توصیفی یا مطالب مرتبط با افکار شخصیت‌ها قرار گرفته است.

مطالب این دفترها به غیر از دو قطعۀ روایی بلند، بخش‌های یک و چهار تنوع و پراکندگی بسیاری دارد: از خیل سؤال‌ها و عبارات تردیدآمیز و پاره‌های جسته و گریختۀ گفتگوی میان شخصیت‌های داستانی گرفته تا شخصیت‌پردازی‌های اولیه و خام و کلی‌گویی‌های فلسفی و پیش‌نویس‌های مختصر صحنه‌های مختلف. موضوع نوشتار به کرات از جمله‌ای به جملۀ دیگر تغییر می‌یابد، جمله‌ها ناقص و ناتمام رها می‌شود و در نتیجه زمینۀ معیتی برای نیل به چارچوب معنایی مشخصی در دست نیست.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ویراستار

پیش‌گفتار مترجم

مقدمه

دفتر اول

دفتر دوم

دفتر سوم