معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

استیلای عرب بر دولت ساسانی در نیمۀ دوم سدۀ دوم قمری و آغاز سدۀ سوم قمری پایۀ زندگی فرهنگی ایران و آسیای میانه را دگرگون کرد. بسیاری از آثار هنری دورۀ ساسانی به دلیل تضاد با اصول اسلام از میان رفت. تغییر خط هم‌زمان با این روند، رشد و گسترش ادبیات سنتی ایرانی را مشکل‌تر کرد. با این همه خلاقیت ادبی ـ هنری مردم ایران متوقف نشد. عرب‌های استیلاگر با وجود واردکردن ضربۀ مرگبار بر فرهنگ ایران کهن نتوانستند سازندگان و حاملان آن فرهنگ را نابود کنند. بی‌شک در شرایط سخت فرمانروایی عرب‌ها خلاقیت شعر شفاهی به زبان مادری ملهم از سنت‌های مردمی، رشد و گسترش می‌یافت. به دلیل تغییر خط مردم ایران، این آثار نوشتاری ثبت نشده و تنها بریده‌هایی از آنها باقی مانده است.

در نیمۀ نخست سدۀ دوم قمری، میان ایرانیان جریان میهن‌پرستانۀ شعوبی پیدا شد که هواداران آن علیه فشار سیاسی و معنوی عرب‌ها مبارزه می‌کردند و برای احیای سنت‌های ایرانی می‌کوشیدند. افکار شعوبی چنان گسترش یافت که به همۀ گوشه‌های زندگی از جمله ادبیات در سده‌های دوم تا سوم قمری رخنه کرد. هدف تمایلات شعوبی در ادبیات نجات و نگهداری سنت‌های ادبی و فرهنگی ایرانی پیش از اسلام و واردکردن آنها به ادبیات عرب بود. در میان نویسندگان شعوبی پیشرو محلی، فعالیتی شدید برای ترجمۀ یادگارهای نوشتاری پیش از اسلام به زبان عربی آغاز شد. شاعران ایرانی‌تبار به عربی شعر می‌سرودند و سنت‌های ایران کهن را وارد ادبیات می‌کردند که ویژگی شعر عربی پیش از اسلام را نداشت. هنر خلاقۀ آنان گونه‌ای اعتراض مردم محلی به زورگویی استیلاگران بود.

در این کتاب یکی از دوره‌های ادبیات فارسی که کمتر بررسی شده، مورد مطالعه قرار گرفته است. نگارنده بر اساس ادبیات عربی‌زبان سده‌های دوم تا سوم قمری که نمایندگان مردم ایران در آن نقش بزرگی داشتند، ادبیات ایران را حلقۀ رابط میان ادبیات فارسی دورۀ ساسانی و ادبیات دری یافته است. در پی بررسی و مطالعۀ شمار بسیاری از گلچین‌ها و یادگارهای نوشتاری و ادبیات زندگی‌نامۀ سده‌های میانی میلادی، نقش ایرانیان در رشد ادبیات عربی‌زبان سده‌های دوم تا سوم قمری مشخص شده و اثر فرهنگ ایرانی و سنت‌های ادبی پیش از اسلام بر موضوع‌ها و شکل شعر عربی‌زبان سده‌های مزبور نشان داده شده است.

در این دوره شاعران و نویسندگان بنا بر شرایط موجود می‌توانستند تنها با زبان استیلاگران ادبیات هنری خود را خلق کنند. ادبیات عربی‌زبان که اینان آفریدند، بی‌شک بخش اصلی ادبیات عرب است. آن دوره از تاریخ ادبیات عرب را که ادبیات نو نامیده می‌شود، بدون آثار شاعران و نویسندگان نمی‌توان تصور کرد و سازندگان این ادبیات بیشتر ایرانیان و نوآوران دیگر بودند.

در بخش نخست کتاب به شکلی گسترده به بررسی منابع دست‌اول پرداخته شده و آگاهی‌های باقی‌مانده دربارۀ شاعران و نویسندگان ایرانی‌تبار سده‌های پیش‌گفته که به زبان عربی آثاری آفریده‌اند، بررسی شده است.

میراث نگارندگان ایرانی‌تبار عربی‌سرای سده‌های دوم تا سوم قمری هم در شعر و هم در نثر برجای مانده است. اما در این کتاب تنها به بررسی میراث منظوم سرایندگان ایرانی پرداخته شده است. رقابت میان عوامل فرهنگی ایرانی و عربی در زندگی فرهنگی کشور که در زمان خلافت در سده‌های دوم تا سوم قمری آغاز شده بود، به پیدایش جریانی نو در شعر ایرانی عربی‌زبان آن دوره انجامید که به روند شعوبی ضدخلافت شهرت یافت. این پدیده در بخش دوم کتاب بررسی شده است.

بخش سوم کتاب دربارۀ بررسی عوامل فرهنگی ایرانی در شعر عربی‌زبان سده‌های دوم تا سوم قمری و تعیین ویژگی‌های آن است. همچنین در این بخش دربارۀ اجزای ایرانی شعر عربی‌زبان بحث و بررسی صورت رگفته است.

در بخش‌های چهارم تا پایانی کتاب به سنت ایرانی و شعر عاشقانۀ عربی‌زبان، شعر توصیفی عربی‌زبان، خمریات عربی‌زبان، شعر حماسی عربی‌زبان، شعر عربی‌زبان و شکل‌گیری زمینۀ شعر عربی پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

پیش‌گفتار

بخش اول: نقش ایرانیان در ادبیات عربی‌زبان سده‌های سده‌های 2 ـ 3 ق/ 8 ـ 9 م.

بخش دوم: انگیزه‌های شعوبیان در شعر عربی‌زبان سده‌های 2 ـ 3 ق/ 8 ـ 9 م.

بخش سوم: اجزای ایرانی شعر عربی‌زبان سده‌های 2 ـ 3 ق/ 8 ـ 9 م.

بخش چهارم: سنت ایرانی و شعر عاشقانۀ عربی‌زبان

بخش پنجم: سنت ایرانی و شعر توصیفی عربی‌زبان

بخش ششم: سنت ایرانی و خمریات عربی‌زبان

بخش هفتم: سنت حماسی ایرانی و تجربۀ شعر حماسی به زبان عربی

بخش هشتم: میراث معنویت ایرانی و شعر عربی‌زبان

بخش نهم: سنت ایرانی و شکل‌گیری زمینۀ شعر عربی

چکیده

یادداشت‌ها

فهرست منابع و مآخذ

نمایۀ نام کسان