معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

منسک و آیین یکی از ارکان اصلی حیات اجتماعی انسان هستند. از خلل آیین‌ها فرهنگ و معنا تولید شده و در افراد درونی می‌شود. نظام‌های مناسکی همیشه کارکردهایی بیش از کارکردهای صرف مذهبی داشته‌اند. پیوستگی نظام‌های مناسکی با جامعه، فرهنگ و سیاست و اقتصاد سبب شده آنها نقش مهم‌تری در حیات جامعه داشته باشند. بر این اساس هر جامعه و فرهنگی مکانیسم‌هایی را برای تأکید بر معانی مهم و ایجاد فرایندهایی برای تولید این معانی تعبیه می‌کند که می‌توان آنها را ذیل مفهوم مناسکی‌شدن مطرح کرد. امر منسکی امر مهم برای جامعه است، امری که حول آن مجموعه‌ای از باورها و اعتقادات نیز شکل می‌گیرند که می‌توان آنها را بخشی از نظام اساطیری آن فرهنگ دانست. بنابراین مناسکی‌شدن یکی از مهم‌ترین مکانیسم‌های انسانی برای تولید و برجسته‌سازی معانی فرهنگی مهم و انتقال آنها به مخاطبان و مهم‌تر از همه ایجاد ایمانی درونی در مخاطبان برای باورداشت این معانی برجسته شده است. به همین سبب در همۀ ادیان و فرهنگ‌ها، نظام‌های مناسکی خاصی هستند که نقشی محوری در حیات فرهنگی و مذهبی آن جامعه دارند.

در جامعۀ شیعی نیز می‌توان مناسک و اساطیر را از این منظر مورد مطالعه قرار داد. می‌توان یک مجموعه محوری از نظام‌های مناسکی و اساطیری را معین کرد که نقشی محوری در دینداری عامۀ مردم و بدنۀ اجتماع شیعی دارند. از این منظر مناسک عزاداری محرم و گفتمان کربلا یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگ و اجتماع شیعی محسوب می‌شوند. گفتمان کربلا را می‌توان یک نظام معنایی حول بازنمایی و روایت واقعۀ کربلا برحسب زمینه‌ها و شرایط ذهنیت مؤمنان شیعی در جوامع و زمان‌های مختلف دانست.

رویکرد انسان‌شناختی به مناسک عزاداری در میان سایر رویکردهای علمی اهمیتی خاص دارد. انسان‌شناسی به‌مثابۀ علم فرهنگ سعی دارد وجوه مختلف حیات انسانی را ذیل مقولۀ فرهنگ توصیف و تحلیل کند. از این‌رو انسان‌شناسی، مناسک عزادرای و نظام اساطیری حول آن را به‌مثابۀ امر فرهنگی مورد بررسی قرار می‌دهد.

در این کتاب نویسنده کوشیده با رویکرد انسان‌شناسی به مناسک عزاداری و ابعاد مختلف آن بپردازد. در بخش اول کتاب نویسنده کوشیده بر اساس سنت نظری انسان‌شناسی در مطالعۀ نظام اساطیری یک فرهنگ به عنوان هسته و منشور معنایی فرهنگ و جامعه، برای فهم فرهنگ شیعی و نظام معنایی مرکزی آن چارچوبی را تدوین کند. از این منظر اسطوره به‌مثابۀ ترکیبی از سه مؤلفۀ معنا، کنش و تقدس هستۀ اصلی نظام‌های فرهنگی را شکل می‌دهد. سنت انسان‌شناسی با تأکید بر فرهنگ‌های زنده آنچه در مطالعۀ ادوار کهن اسطوره می‌نامند و معمولاً بیانگر نظام ارزشی و باورهای مرکزی یک جامعه در دوره‌های قدیم است را در شرایط امروزی و در شکل زنده و جاری آن جستجو می‌کند. این مقوله در فرهنگ شیعی ذیل گفتمان کربلا و مناسک عزاداری محرم قابل بررسی است که برای این کار به کتاب «روضة الشهداء» تأکید شده است.

در بخش‌های بعدی کتاب کوشیده شده با رویکردی انسان‌شناختی به تاریخ مناسک عزاداری و شکل‌گیری سنت‌های عزاداری در تشیع پرداخته شود. اینکه تاریخ عزاداری از کی و در چه شرایطی شکل گرفت و متون مختلف مربوط به مناسک عزاداری هرکدام چه نقشی در شکل‌گیری نظام مناسکی عزاداری محرم و گفتمان کربلا داشته‌اند، مورد بحث قرار گرفته است. در این میان دو مفهوم تحریف و خرافه به عنوان برساخته‌های قدرت در ارائۀ روایتی خاص از تاریخ مذهب و مناسک عزاداری مورد تأکید قرار گرفته‌اند.

در بخش‌های بعد به اهمیت و جایگاه کتاب «روضة الشهداء» در فرهنگ شیعی پرداخته شده است. سپس یکی از مهم‌ترین وجوه این گفتمان در حل مسئلۀ رنج و بحران معنایی ناشی از آن در جهان‌بینی عامۀ شیعیان مورد بحث قرار گرفته است.

نظام معنایی یک مذهب وقتی وارد جهان اجتماعی می‌شود، صورت‌بندی‌ها و تشکیلات اجتماعی خاص خود را نیز به وجود می‌آورد. می‌توان وجوه مختلفی در این اشکال اجتماعی و فرهنگی تجلی این نظام مناسکی و اساطیری گفتمان کربلا را برشمرد، گاه در شکل‌ نمادهای مادی مانند نخل و گاه در شکل گروه آیینی مانند هیئت متجلی می‌شود. بنابراین در بخش ششم این کتاب به نخل عزاداری که در حوزۀ فرهنگی کویری بیشتر رایج است، پرداخته شده و کوشیده شده با ارائۀ تحلیلی از دینداری عامه و منطق آن، تفسیری جدید از دلالت‌های فرهنگی و مذهبی این نماد مناسکی ارائه شود.

آنچه در سطح اسطوره‌شناسی شیعی به عنوان محصولی تاریخی شکل گرفته، امروزه در ساختار فرهنگی با عنوان هیئت، همچنان کارکردهای خودش را برای شیعیان انجام می‌دهد. از این‌رو در ادامه به شرح و توصیف و تحلیل مجالس عزاداری در یک هیئت در شهر مشهد پرداخته شده تا به واسطۀ یک گزارش مردم‌نگارانه چگونگی و مکانیسم‌های عملکرد این اجتماع مناسکی نشان داده شود. در بخش‌های انتهایی کتاب به ابعاد دیگری از مناسک عزاداری در جامعه و چالش‌های امروزی بر سر نوع مواجهه و فهم این مناسک پرداخته شده است. اینکه چرا و به چه دلیل نقدهای نخبگان نسبت به این مناسک ذیل مفاهیم تحریف یا خرافه چندان مؤثر نیفتاده و از سوی دیگر در شرایط امروزی چگونه می‌توان سنت‌های عزاداری را تداوم بخشید، مباحثی هستند که در بخش‌های انتهایی مورد بحث بوده‌اند. آخرین بحث کتاب نیز نگاهی انتقادی است به برخی کتب که با عنوان جامعه‌شناسی دربارۀ مناسک عزاداری محرم نوشته شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

اسطوره‌شناسی ایران شیعی

مروری بر تاریخ مناسک عزاداری محرم

منابع مناسک عزاداری: تحریف دین یا پویایی حیات دینی

بحثی در جایگاه کتاب روضة الشهداء در فرهنگ شیعه

نخل عزاداری: تمثیلی نمادین و متحرک از مکان قدسی

یک مردم‌نگاری از محتوای مناسکی هیئت‌های عزاداری

هجوم نخبگان به «مردم»

مدرنیته و زیبایی‌شناختی‌شدن آیین‌های مذهبی و امکان تداوم آنها

مطالعات اجتماعی دین در ایران

منابع