معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

استفاده از اسناد در بررسی‌های تاریخی می‌تواند فرصتی برای بازشناسی و تحلیل جامع‌تری از موضوعات و چهره‌های تاریخی باشد. بحث‌ها و اظهارات کلیشه‌ای آنها را زیر سؤال برده و محقق را که دچار تردید در صحت ارائه و نتیجه‌گیری‌های برخی از منابع متقدم شده، به بازسازی و بازنمایی تاریخی واقعی و مستندتر وارد نماید.

این کتاب جلد دوم از مجموعۀ نامه‌ها و دستخط‌هایی است که بین ناصرالدین شاه و میرزا یوسفی مستوفی الممالک صدراعظم و به عبارت درست‌تر، شخصیت حکومتی مورد علاقه و توجه وی مبادله شده بود. این مجموعه شامل 242 تعداد نامه، عریضه، دستخط‌های مبادله‌شده بین ناصرالدین شاه و میرزا یوسف مستوفی الممالک «جناب‌ آقا» بوده که در میان آنها تعدادی نیز عریضه یا دستخط با خطاب غیر از مستوفی نیز دیده می‌شود. این نامه‌ها یا عرایض به دلیل آنکه یا دستخط شاه در کنار عریضه وجود داشته یا ارجاع به مستوفی شده، در این مجموعه قرار گرفته است. تنوع موضوعات این اسناد موضوعات متنوعی را شامل می‌شود. فاصلۀ زمانی اسناد این مجموعه بازۀ زمانی 23 ساله یعنی از سال 1280 تا 1303 هجری قمری است.

این نامه‌ها موضوعات متنوعی را شامل است؛ از عرایض اشخاص عادی تا درباریان و افراد حرم و صاحب‌منصبان و دستور به رسیدگی به آنها و نیز تأکیدات شاه به مخاطب برای توجه به امور ولایات، برخی افراد داخل حکومت، قشون، اوضاع معیشت مردم تا دلجویی‌های شاه نسبت به شخص مستوفی‌الممالک و برخی موارد دیگر که در دورۀ زمانی اسناد این مجموعه موجود است.

هوشیاری ناصرالدین شاه دربارۀ مسائل ریز و جزئی مملکتی و به‌ویژه مسائل مالی و مالیاتی و نیز هشدار به عواقب انجام‌ندادن به توصیه‌های او که در تعدادی از اسناد این مجموعه آمده است، نشان از هوش بالای سیاسی او دارد. وی در خلال برخی از دستخط‌ها نقطه نظرات خود را نسبت به مسائل مالی به زیردستان مسئولش مستدل گوشزد کرده ولی در انتها عواقب تصمیم را بر عهدۀ مخاطب می‌گذارد.

دربارۀ موضوع برخی از اسناد می‌توان به این موارد اشاره کرد: هوشیاری و توجه ناصرالدین شاه در امور مالی و مالیاتی، رفتار دوگانه احترام یا بی‌احترامی و خشن نسبت به علمای مذهبی و اعطای لقب و احترام و در برابر مجتهد تبریزی، علاقه به مستوفی و تحکیم موقعیت وی و تأکید به این موضوع، مجازات خاطیان و تأکید به مستوفی در اجرای آن، تعیین مجالس و گرده‌هایی برای امور حکومت، رساندن جیره و مواجب به‌موقع قشون، صندوق عدالت و رسیدگی به عرایض آن، درباره رفتار با نزدیکان و اهالی حرم و دربار، تأسیس صندوق ذخیرۀ دولت، استفاده از خبرچینان در دربار ولیعهد، مسئله توضیح وضع میرزا حسین سپهسالار در رشت و اطمینان به رجال برای جایگاه خودشان، ایستادگی شاه در برابر خواست نابجای ولیعهد، تفکر و توهم برگزیدگی و مستجاب‌الدعوه بودن و .... .

ترتیب قرارگرفتن اسناد با توجه به اینکه تعداد کمی از آنها تاریخ دارد و بقیه بدون ذکر تاریخ است، تقدم با آوردن دستۀ اول یعنی اسناد تاریخ‌دار با توالی تاریخی است و در مرحلۀ بعد اسناد با ترتیب خوانش آنها و جای‌گیری در محزن مربوطه بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فهرست موضوعی اسنادی که معرفی شده است

چکیده موضوع اسناد

مقدمه و تحلیل موضوعی اسناد

اسناد

تصاویر

نمایه