معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عرفان اسلامی بخشی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین میراث اندیشۀ اسلامی است. این میراث سترگ در طول تاریخ خود انسان‌های بزرگی را تربیت کرده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عرفان اسلامی نسبت معنوی‌ای است که عارفان مسلمان با اهل بیت (ع) برقرار کرده و از آغاز شکل‌گیری عرفان، آن انسان‌های بزرگ را پیشوایان و اقطاب خود در مسیر سیروسلوک الی الله به شمار آورده‌اند.

این سؤال را می‌توان طرح کرد که آیا نزدیکی عرفان به تشیع و پذیرش امامت باطنی دوازده امام حاصل کنش‌های سده‌های هشتم به بعد است یا در متون نخستین زهد و عرفان نیز ریشه دارد. نگارنده در این کتاب کوشیده برای پاسخ‌دادن به این پرسش با بررسی نخستین متون باقیمانده از زهد و تصوف، تصویری را که زاهدان و عارفان از دوازده امام داشتند، از لابلای این کتاب‌ها و رساله‌ها بیرون بکشد و سیر تحولات این تصویر را نشان دهد. در واقع هدف این پژوهش آن است که بر اساس بازخوانی کهن‌ترین متون زهد و تصوف، جایگاه امامان شیعه را در این متون شناسایی کند و به تصویری که نویسندگان این کتاب‌ها از امامان در ذهن و ضمیر خود داشته‌اند، دست یافته شود.

پرسش‌هایی که نگارنده کوشیده در این پژوهش بدان پاسخ دهد، به این ترتیب است: کتاب‌های زهد چه تصویری از امامان شیعه نشان داده‌اند؟ حکیم ترمذی که نه کاملاً زاهد است و نه کاملاً صوفی، چه نگرشی به امامان شیعه داشته و چه رتبه و جایگاهی برای آن حضرات قائل بوده است؟ صوفیان نخستین در رساله‌های خود از چه منظری به امامان شیعه نگریسته‌اند و تلقی ایشان از امامان چیست؟ کتاب‌های جامع صوفیه که همۀ معارف تصوف و عرفان را در خود گرد آورده است، چه تصویری از امامان شیعه در اختیار مخاطب خود قرار می‌دهد؟ تصویری که زهاد و صوفیه از امامان شیعه نشان می‌دهند، آیا از انسجام درونی برخوردار است و همچنین این تصویر با تصویری که شیعیان از دوازده‌امامی از امامان و جایگاه و شئون ایشان دارند، چه تفاوتی دارد؟ هر یک از سؤالات فرعی در یک فصل جداگانه بررسی شده و به آنها پاسخ داده شده است.

پس از مقدمه که در فصل نخست سیزده کتاب زهد بررسی شده است. کهن‌ترین این کتاب‌ها از عبدالله بن مبارک مروزی است و تازه‌ترین آنها از خطیب بغدادی. در فصل دوم به آثار حکیم ترمذی پرداخته شده است. ترمذی را نه می‌توان کاملاً زاهد به شمار آورد و نه جزء صوفیه بوده است. وی در گرایش عرفانی خود عناصری از هر دو گروه را دارد و چیزی بینابین زهد و تصوف است. دیدگاه‌های او دربارۀ امامان شیعه در میان زهاد و صوفیه کاملاً منحصربه‌فرد است و تاکنون در میان سلفیان ناصبی‌مسلکی همچون ابوبکر بن العربی نظیری برای آن یافت نشده است.

فصل سوم به رساله‌های صوفیه نخستین اختصاص دارد. در این فصل بیش از هفتاد رساله صوفیه که نوشتۀ یازده تن از صوفیان بزرگ این دوره است، بررسی و گزارش شده است. نخستین این صوفیان شقیق بلخی است و آخرین آن ابوعبدالرحمان سلمی. در فصل چهارم کتاب‌های جامع صوفیه شامل «اللمع» ابونصر سراج، کتاب «التعرف» ابوبکر کلابادی، «قوت القلوب» ابوطالب مکی و «تهذیب الاسرار» نوشته ابوسعد خرگوشی بررسی و گزارش شده است.

در فصل پایانی افزون بر بیان خلاصۀ مطالب و نتیجه‌گیری و پیشنهاد برای پژوهش‌های بعدی، تصویر زهاد و صوفیه از امامان شیعه با تصویری که شیعیان دوازده‌امامی از امامان و جایگاه و شئون ایشان دارند، مقایسه شده و دیدگاه زهاد و صوفیه هم به لحاظ انسجام درونی و هم در پرتو منابع امامیه و باورهای ایشان به نقد کشیده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخنی با خواننده

مقدمه

فصل اول: تصویر امامان شیعه (ع) در کتاب‌های زهد

فصل دوم: تصویر امامان شیعه (ع) در آثار حکیم ترمذی (درگذشته ح 296)

فصل سوم: تصویر امامان شیعه (ع) در رساله‌های صوفیه

فصل چهارم: تصویر امامان شیعه (ع) در کتاب‌های جامع صوفیه

فصل پنجم: خلاصۀ مطالب، نتایج پژوهش، نقد و نظر، پیشنهادها

کتاب‌نامه

نمایه‌ها