معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاهنامۀ فردوسی افزون بر ارزش‌های فرهنگی، ادبی، اسطوره‌ای و زبانی، یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ ایران باستان است که به‌ویژه تاریخ ساسانیان را به‌تفصیل و دقت زیاد روایت کرده است. فردوسی با امانت‌داری بسیار، متن منثور متکی بر «خدای‌نامه‌ها» و دیگر تاریخ‌ها و روایات دورۀ ساسانی را به نظم کشیده و از این‌رو بسیاری از جزئیات رخدادها، نام کسان و جای‌نام‌ها و دیگر داده‌های تاریخی و جغرافیایی دورۀ ساسانی را می‌توان در آن یافت و بررسید. همچنین شاهنامه برای نام‌تبارشناسی شاهان ساسانی و تکمیل شناخت ساسانی‌شناسان از سویه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره منبع ارزشمندی است.

گرچه شاهنامه به اندازۀ تاریخ‌های منثور (عربی یا فارسی) مورد استفاده و ارجاع نبوده، ولی کم‌وبیش مورد توجه پاره‌ای ایران‌شناسان و برخی ساسانی‌شناسان بوده است. افزون بر شاهنامه، منابع منثور پرشماری شناخته‌شده به «تاریخ‌های عربی ـ فارسی» که بیشتر آنها را ایرانیان به دو زبان عربی یا فارسی نگاشته‌اند و بیشتر متکی به خدای‌نامه‌ها و همچنین متون فتوحات و مغازی هستند، با شیوه‌های گوناگون تاریخ ساسانیان را بازنویسی کرده‌اند و ارزش بسیاری برای پژوهش‌های ساسانی‌شناسی دارند. از آن میان مهم‌ترین این منابع تاریخی که در سده‌های نخستین اسلامی (تا سدۀ 5 و 6 ق) نگاشته شده‌اند، در این پژوهش برگزیده و بررسی شده و با روایت شاهنامه سنجیده شده‌اند.

رخدادها و تحولات برش زمانی پایان کار خسروپرویز تا فروپاشی ساسانیان، از دید تاریخ سیاسی بسیار مهم و حساس است. شاهان پی‌درپی با فرمانروایی کوتاه و شکننده و کشمکش‌های بسیار در ساختار قدرت ساسانی از یک‌سو و تحرکات و تازش تازیان مسلمان از آن‌سو، در زمان کوتاهی به فروپاشی نسبتاً ناگهان شاهنشاهی ساسانی انجامید. نگاه و روایت شاهنامه به عنوان ایرانی‌ترین متن تاریخی ـ حماسی ایرانیان از این دوره بسیار مهم است؛ اما زمانی داوری بهتر و دانش‌ورانه‌ای در این‌باره می‌توان انجام داد که این روایت با دیگر روایات موجود، دقیق سنجیده شود.

این کتاب تحقیقی است دربارۀ اعتبارسنجی و ارزش‌یابی روایت شاهنامه از تاریخ ساسانیان. نویسنده در این کتاب در پی یافتن همانندی‌ها و تفاوت‌های روایت تاریخی شاهنامه، از پادشاهی شیرویه تا فروپاشی ساسانیان، با روایت مهم‌ترین منابع تاریخی از جمله تاریخ‌های سده‌های نخستین اسلامی و نیز منابع خارجی (یونانی بیزانسی، ارمنی و سریانی) است و پیگیری پرسش‌هایی از این قبیل که: شاهنامه چه داده‌های تاریخی مهمی از این دورۀ تاریخی را عرضه می‌کند که در دیگر منابع نمی‌توان یافت؟ و از همانندی یا تفاوت میان این روایت‌ها دربارۀ منابع آنها چه نتیجه‌ای می‌توان گرفت؟ و اینکه سبک و شیوۀ تاریخ‌نگاری و روایت رخدادها در شاهنامه در سنجش با تاریخ‌های سده‌های نخستین اسلامی چگونه بوده است؟ همچنین این پژوهش تا اندازه‌ای به برخی علل و دلایل فروپاشی ساسانیان و پیروزی تازیان مسلمان از دید شاهنامه و تاریخ‌های سده‌های نخستین اسلامی اشاره کرده و نزدیک شده است؛ زیرا فربهی این پرسش در تنگی این جستار نمی‌گنجد.

در این کتاب در هر بخش، نخست پس از تبدیل روایت منظوم شاهنامه به نثر دقیق با پایبندی بسیار به گزارش فردوسی، جزئیات داده‌های تاریخی شاهنامه در دورۀ پادشاهی هر یک از شاهان پایان ساسانیان، از شیرویه تا یزدگرد سوم استخراج و بخش‌بندی شده است. سپس روایت و داده‌های دیگر منابع تاریخی موردنظر (تاریخ‌های سده‌های نخستین اسلامی) از هر پادشاهی دسته‌بندی و آشکار شده است. پس از آن داده‌های سودمند منابع کهن خارجی (یونانی، ارمنی، سریانی، عربی مسیحی) از این برش زمان به عنوان شاهد و سنجش بهتر مطرح و بیان شده‌‌اند. همچنین برای درک و تحلیل بهتر، پژوهش‌های ساسانی‌شناسی، سکه‌شناسی، زبان‌شناسی و دیدگاه ساسانی‌شناسان و شاهنامه‌شناسان نیز در صورت نیاز به کار گرفته شده‌اند. در پایان هر بخش، روایت شاهنامه در جزئیات، همانندی‌ها و تفاوت‌ها با هر یک یا دسته از متن‌های تاریخی سنجش، توصیف و سپس تشریح شده و ارزش‌ها و برتری‌ها و نیز کاستی‌ها و خطاهای روایت فردوسی آشکار شده است.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست کوته‌نوشت‌ها

پیش‌گفتار نویسنده

یادداشت استاد جلال خالقی مطلق دربارۀ کتاب

مقدمه

تعریف برخی مفاهیم و اصطلاحات مهم این پژوهش

فصل یکم: نگاهی به پژوهش‌های شاهنامه‌شناسی و ساسانی‌شناسی

1. شاهنامه؛ ارزش تاریخی آن و ساسانیان در شاهنامه

2. تاریخ‌های سده‌های نخستین اسلامی

3. تاریخ ساسانی، از شیرویه تا فروپاشی ساسانیان

4. تاریخ‌نگاری ایرانی

فصل دوم: بررسی منابع تاریخی

1. منابع داخلی (عربی ـ فارسی)

2. منابع خارجی (ارمنی، سریانی، بیزانسی، مسیحی)

فصل سوم: شیرویه؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از تصمیم برکناری خسروپرویز تا مرگ شیرویه

فصل چهارم: اردشیر سوم؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از پادشاهی اردشیر شیروی

فصل پنجم: فرایین (شهربراز)؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از پادشاهی فرایین

فصل ششم: بوران؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از پادشاهی بوران

فصل هفتم: آزرمی‌دخت؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از پادشاهی آزرمی‌دخت

فصل هشتم: فرخ‌زاد؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از پادشاهی فرخ‌زاد

فصل نهم: یزدگرد سوم؛ خلاصۀ روایت شاهنامه از پادشاهی یزدگرد شهریار

فصل دهم: نتایج پژوهش

نمایه

کتاب‌نامه