معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«کتابُ المهذّب فی المصادر» بعد از فرهنگ «البلغة المترجم فی اللغة» اثر دیگری است از ادیب و لغوی مشهور قرن پنجم هجری، ابویوسف یعقوب بن احمد بن محمد بن احمد قاری کردی نیشابوری (درگذشتۀ 474 ق) که بین سال‌های 438 تا 474 قمری تألیف شده است. این اثر که ظاهراً بخش‌هایی از آن باقی مانده، دربارۀ مصادر متداول ثلاثی مجرد، ثلاثی مزید و رباعی در زبان عربی، با ترجمه و تعریف آن به زبان فارسی و عربی است. ادیب یعقوب همان‌گونه که خود در مقدمۀ عربی این کتاب گفته است، بعد از تألیف «البلغة المترجم» و استقبالی که از آن شد، این فرهنگ را تألیف کرده است.

این فرهنگ در مجموعه‌ای است شامل سه اثر که همۀ آنها ناقص، بدون تاریخ و بدون نام مؤلف و کاتب است. اصل دستنویس این مجموعه که در کتابخانۀ سنای سابق نگهداری می‌شود، ظاهراً از قرن هفتم هجری و شامل 387 صفحه است. آثاری که در این مجموعه وجود دارد، به این شرح است:

اولین اثر فرهنگ «البلغة المترجم» ادیب یعقوب نیشابوری؛ دومین اثر فرهنگ «کتاب المهذّب فی المصادر»؛ سومین اثر حکایتی است با تک‌بیت‌هایی از خاقانی، سعدی، ظهیری، معزی، نزاری و .... .

صفحات باقی‌ماندۀ این دستنویس که بعضاً جابجا صحافی شده، در مجموع شامل 160 صفحه است که از صفحۀ 3 «باب فَعِلَ یَفعَلُ بکسر العین من الماضل و فتحها من المستقبل» آغاز می‌شود و در صفحۀ 160 با بخشی از باب «باب فَعَل یفعِل بفتح العین من الماضی و کسرها من المستقبل» پایان می‌یابد.

همان‌گونه که مؤلف در مقدمۀ عربی خود گفته است، در این فرهنگ تنها مصادر رایج و مستعمل عربی را ضبط کرده نه مصادر نادر را و در ترتیب و تدوین آن از شیوۀ بی‌نظیر ابراهیم فارابی در مجموعۀ «دیوان الادب» او پیروی کرده است؛ روشی که پیش از او و در زمان او به کار گرفته نشده و با آنچه ابوعلی جعفری تیزانی نابینا و جز او از متقدمان و متأخران برگزیده‌اند، متفاوت است؛ برای مثال در شش سطر ناقصی که در صفحۀ 5 دستنویس باقی مانده و در تعریف افعال مهموز و ابواب ثلاثی‌مجرد و ثلاثی‌مزید است، نشان می‌دهد که مؤلف پس از مقدمۀ کتاب، دربارۀ ویژگی‌های ساختاری و صرفی مصادر ثلاثی مجرد و غیرثلاثی مجرد سالم و غیرسالم توضیحاتی به زبان عربی داده و بعد از آن مصادر سالم ابواب شش‌گانۀ معروف ثلاثی مجرد، مصادر سالم ابواب ثلاثی مزید، رباعی مجرد، رباعی مزید و پس از اتمام مصادر سالم، مصادر غیرسالم یعنی مضاعف، مثال (معتل الفاء)، ذوات الثلاثه (اجوف)، ذوات الاربعه (ناقص) معتل العجز (لفیف مقرون)، مهموز الوسط، مهموز العجز (مهموز اللام) را با معادل‌ها و تعریف‌های فارسی یا عربی آنها آورده است.

در این تصحیح و تحقیق، لغات و برابرهای آنها که در متن دستنویس نبود و در حاشیه با خطی کهنه نوشته شده بود، درون نشانۀ ابرو آورده شده است. نمایۀ الفبایی مصادر عربی با معادل‌های فارسی آنها آورده شده که در واقع متن فرهنگ «کتاب المهذب» بدون تعریفات و توضیحات عربی مؤلف است. واژه‌ها و ترکیبات فارسی خاص و کم‌کاربرد، به صورت الفبایی ذیل عنوان «نمایۀ برخی از لغات و ترکیبات فارسی» آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

شیوۀ تألیف کتاب المهذّب فی المصادر

ویژگی‌های املایی

کلمات مشکول

تشدید کلمات

فعل‌های پیشونددار

حروف اضافه

لغات و ترکیبات خاص

روش تصحیح و تنظیم

* متن نسخه‌برگردان کتاب المهذّب فی المصادر

* نمایه‌ها

* منابع