معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نام مؤلف این کتاب، چنان‌که کاتب «تاریخ قاجاریه» می‌نویسد، امام‌قلی میرزا از شاهزادگان قاجاری است. پدرش بدیع‌الزمان میرزا نام داشت و جدش محمدقلی میرزای ملک‌آرا بود. با وجود اطلاعات نسبتاً مکفی از پدر و جدش، دربارۀ خود امام‌قلی میرزا اطلاعات اندکی در دست است و می‌توان گفت از شاهزادگان گمنام قاجاری است. به نظر می‌رسد خانوادۀ بدیع‌الزمان میرزا به سبب توطئه علیه محمدشاه از نظرها افتادند و این موضوع می‌تواند عدم توجه به این خانواده و نیز دلیل گمنامی امام‌قلی میرزا بوده باشد. بنابراین مختصر اطلاعاتی که دربارۀ وی وجود دارد، مأخوذ از منابعی چون «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز» تألیف نادرمیرزا برادر او و «تاریخ قاجاریه» تألیف امام‌قلی میرزا است.  مرتضی قاجار، امام‌قلی میرزا را از شاهزادگان باسواد و کمال و متخلق به اخلاق و منفرد شمرده و می‌گوید در اواخر عمر سودا بر مزاج او غالب شد و در حالت شوریدگی وفات کرد.

اما‌م‌قلی‌ میرزا در نگارش این کتاب از دوگونه منابع استفاده کرده و در استفاده از منابع، نویسنده‌ای راست‌گفتار و امانت‌دار است؛ چنان‌که تک‌تک منابع مورد استفاده را ذکر می‌کند. بنابراین این منابع به دو دسته تقسیم می‌شود: منابع تاریخی و جغرافیایی از قبیل جهانگشای جوینی، جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل‌الله، نزهت القلوب حمدالله مستوفی، تذکرۀ دولتشاه سمرقندی، تاریخ صفویه، تاریخ شاه صفی تألیف ابوالمفاخر بن فضل‌الله حسینی، تاریخ جهان‌آرا و .... . افزون بر این از منابع و افرادی یاد می‌کند که به نظر می‌رسد غیرمستقیم مأخوذ از منابع دیگر باشد؛ مانند تاریخ حسن‌جان اصفهانی که یغما نام در تاریخ مآثر آل عثمان، تواریخ عرب و عجم از قبیل شاهنامه و .... . همچنین از دو نفر به عنوان منبع شفاهی در ذکر موضوعات تاریخی نام می‌برد: میرزارحیم خطیب اهری و دوم از پدر خود.

دلیل تألیف کتاب بر اساس تصریح خود امام‌قلی میرزا در مقدمۀ کتاب، اختلاف در اصل و ریشۀ ایماق قاجار و مهمل‌نویسی نویسندگان بوده است: «چنین گوید بندۀ خاکسار امام‌قلی قاجار که مورخین ایران را در اصل این‌چنین اصیل ایماق قاجار اختلاف است و به طوری مهمل و بی‌ربط نوشته‌اند که اکثر دانشمندان روزگار از حسب و نسب این بزرگان بی‌خبرند و عامه و خاصه چنان دانند که قاجاریه در این ازمنۀ جدیده از استرآباد و مازندران طلوع کرده‌اند و در سوابق ازمنه در سایر بلاد اسمی و رسمی نداشته‌اند، چه اکثر مورخین ملتفت به مآثر و زحمات بزرگان قائل نشده اند و ما بعون الله در کمال راستی وقایع محاربات و جان‌سپاری آن فوارس معاک را فرداً فرداً بیاوریم تا بر خوانندگان واضح شود که این مردم چه رنج‌ها در راه دین و دولت برده‌اند تا دین مبین امامیه را در ایران به عهد پادشاهان صفوی‌نژاد در این مملکت پادار نموده‌اند».

بر اساس یادداشت کاتب در انتهاب نسخه، در سال 1298 این اثر به تحریر کشیده شده است. کاتب این کتاب شخصی به نام مرتضی قاجار است. با جستجو در مراکز نسخ خطی تنها یک نسخه از این کتاب شناسایی شده که با شمارۀ 10914 در کتابخانۀ ملی ایران محفوظ است و تصحیح بر اساس همین نسخه انجام شده است.