معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هزارویک‌شب اثر فنی و صناعتمند است که از حکایات سحرآمیز و شورانگیز زیادی برخوردار است. جذابیت و ابداع از آغاز تا فرجامش موج می‌زند؛ از قصۀ بنیادینش گرفته تا فرجام نمادینش. آنچه در این کتاب خواننده را مفتون و فریفتۀ خویش می‌کند، بند پایانی شب‌ها یا به عبارت دیگر فرجام شب‌هاست که تا حدود زیادی در پژوهش‌های تاریخی، نظری و روایت‌شناسی مربوط به هزارو‌یک‌شب مغفول و مسکوت مانده است. به‌جرئت می‌توان گفت بنیادی‌ترین بخش روایت در هزارویک‌شب، نه آغاز حکایت‌ها دربر دارد و نه پایان حکایت‌ها، همچنان‌که آغاز شب‌ها به اندازۀ پایان شب‌ها از اهمیت زیادی برخوردار نیست. همچنین در این مجموعه حکایت‌های زیبا و دلکش، میانۀ حکایت‌ها و بخش‌های دیگر از قبیل کشمکش‌ها، جدال‌ها، مکان‌ها، زمان‌ها، بن‌مایه‌ها، رخدادها و حکایت‌های تودرتو، از جهت اهمیت و صناعت روایت‌پردازی هم‌سنگ و هم‌ردیف بخش پایانی شب‌ها نیست. هرچند تمامی این بخش‌ها و سازه‌ها در مجموعۀ داستانی هزارویک‌شب، از شگردها و شیوه‌های جادویی و تحسین‌برانگیزی برخوردار است که همگی در پیشبرد و نتیجه‌بخشی این مجموعۀ داستانی عظیم سهیم‌اند، اما هیچ‌کدام به اندازۀ بند پایانی شب‌ها پراهمیت و اساسی به شمار نمی‌آید. این همان بخشی است که در این کتاب با عنوان «ساعت خواب شهرزاد» نام برده شده است. در واقع این کتاب، پژوهشی خرد در حوزۀ روایت‌کاوی، روایت‌شناسی و شیوه‌های داستان‌پردازی مجموعۀ داستانی هزارویک‌شب با تکیه بر بند پایانی شب‌هاست.

سؤال اساسی این کتاب چنین است که شهرزاد در پایان شب‌ها چه طرحی می‌افکند و چه شگردی می‌ریزد که شهریار را مشتاقانه تا شبی دیگر و به همین ترتیب برای شب‌های دیگر، تا سه سال متوالی منتظر می‌گذارد و روح روان‌پریش، نژند و سرکش وی را با چه دارویی به طور کارآمد و مادام‌العمر تجویز و درمان می‌سازد؟ شهرزاد که از دست‌دادن مخاطب/ روایت‌شنو برای او به‌منزلۀ ازدست‌دادن جان خویش و ریختن خون او دیگر دختران است، بیش از هر کارگردان و سازندۀ جهان روایت، خود را مجبور به استفاده از این تکنیک می‌داند تا بقای خود و دیگر دختران شهر را تضمین کند.

پایان باز یکی از متداول‌ترین اصطلاحاتی است که امروزه مدام در نقد فیلم یا هنرهای نمایشی و بصری به کار می‌رود. این تکنیک در روایت آثار نوشتاری، یعنی رمان، داستان کوتاه، شعر داستانی، نمایشنامه و ... نیز به کار می‌رود. با وجود اینکه چنین سبکی شیوه‌ای مدرن در روایت‌پردازی است، اما پاره‌ای از قصه‌های کلاسیک در شکل‌ها و گونه‌های مختلفی از این شیوۀ مدرن بهره گرفته‌اند. در این میان کتاب هزارویک‌شب هرچند از پایان باز به شیوۀ معمول و شناخته‌شدۀ آن در نقد جدید برخوردار نیست، اما با توجه به روایت سریالی و زنجیره‌ای این اثر و ارائۀ روایت در قالب شب‌ها و بازه‌های زمانی گوناگون و مقطعی، پایان باز را نه در پایان حکایت‌ها بلکه در پایان بسیاری از شب‌ها برای جذب روایت‌شنو و وادارنمودن وی به همراهی داستان مشاهده می‌شود؛ فصل اول کتاب به بررسی این تکنیک مهم در روایت شهرزاد می‌پردازد.

چگونگی کاربرد زمان و نحوۀ استفاده از جزئیات و ظرفیت‌های این عنصر داستانی مهم یکی دیگر از شگردهای شهرزاد برای پایان‌بخشیدن به سیاهی شوم مرگ دختران شهر است. شگردی که در بند پایانی شب‌ها به طور شگفت‌‌انگیز و هوشمندانه‌ای برای کشاندن شهریار به شبی دیگر و منصرف‌کردن وی از عادت مدام کشتار به کار می‌رود. فصل دوم با تمرکز بر بند پایانی شب‌ها، نحوۀ تعامل شهرزاد با زمان داستانی و زمان واقعیت را مورد بررسی قرار می‌دهد.

شگرد دیگری که توسط شهرزاد در مقابله با شهریار که به‌نوعی تقابل روایت با شمشیر است و در بند پایانی شب‌ها به طرز تحسین‌برانگیزی به کار می‌رود، قاعدۀ عجیب و اعجب است. هرچند چنین شگردی در واژه‌نامه‌های داستانی و روایت‌شناسی دیده نمی‌شود، اما توسط راوی یکه‌تاز هزارویک‌شب برای پرهیز از یکنواختی و عدم تبعیت از ساختار کلیشه‌وار روایتی به کار رفته است. فصل سوم بعد از تبیین مفهوم این شگرد، به بررسی آن در بند پایانی شب‌ها و استخراج و تحلیل نمونه‌هایی از این قبیل در کتاب هزارویک‌شب می‌پردازد.

نویسنده در فصل چهارم بعد از اینکه شرحی از بزنگاه و اهمیت آن در روایت ارائه می‌دهد، به تحلیل پاره‌ای از شواهد و نمونه‌هایی از هزارویک‌شب در بند پایانی شب‌ها می‌پردازد که شهرزاد از این تکنیک برای به‌دنبال کشاندن شهریار بهره گرفته است.

پنجمین شگرد و تکنیک شهرزاد در بند پایانی شب‌ها یا به عبارت دیگر در ساعت خواب شهرزاد و هنگام فروبستن دیدگان و ستاره‌ها، تداخل روایتی یا درهم‌فرورفتن قصه‌هاست. فصل پنجم کتاب ابتدا از جهت تئوری و نظری این شیوۀ روایت‌پردازی که به تداخل داستان در داستن نیز شهرت دارد، بررسی شده و سپس به استخراج نمونه‌ها و واکاوی جلوه‌های تداخل روایتی در متن هزارویک‌شب می‌پردازد.

از دیگر ترفندهای شهرزاد در پایان شب‌ها، پرسشگری و طرح سؤال است. پرسش‌هایی از جانب راوی اصلی قصه یعنی شهرزاد یا راوی و شخصیت‌های درونه‌ای و فرعی داستان مطرح می‌گردد، اما پاسخ آنها به شب بعد موکول می‌شود. در فصل ششم کتاب بعد از بررسی مفهوم پرسش از نگاه زیباشناسی ادبی و اهمیت و جایگاه آن در متون داستانی و تأثیر بر مخاطب، نمونه‌هایی از متن هزارویک‌شب در بند پایانی شب‌ها استخراج شده و بر اساس اهداف دنبال‌شده و کارکردها و زیباشناسی موجود در آنها تحلیل شده است.

آخرین شگردی که در این کتاب به عنوان هفتمین شگرد شهرزاد بررسی شده، هم‌بوم‌پنداری است. با تکیه بر این تکنیک، راوی ماجراهایی که در طی یک شب روایت می‌شود را به طور عقلانی هماهنگ با احوالات و کانون نگاه شهریار پایان می‌دهد. فصل پایانی کتاب بعد از ارائۀ مقدمه‌ای در خصوص مفهوم هم‌بوم‌پنداری، گریزی به جایگاه و نقش چنین شگردی در هزارویک‌شب می‌زند و سپس به استخراج شواهدی که نشانگر همسویی تکه‌هایی از روایت با نگرش شهریار و برجسته‌سازی آن است، می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌خوانی

شگرد اول: پایان باز

شگرد دوم: تقاطع زمانی

شگرد سوم: قاعدۀ عجیب و اعجب

شگرد چهارم: تعویق نقطۀ اوج

شگرد پنجم: تداخل روایتی

شگرد ششم: پرسشگری

شگرد هفتم: هم‌بوم‌پنداری

کتاب‌نامه