معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اوایل تیرماه سال 1307 دو گروه ترکمن در برابر فشار فزایندۀ بلشویک‌ها از خاک شوروی به ایران گریختند؛ گروهی تحت سرپرستی جان وردی نام که پس از عبور از مرز در اطراف مراوه‌تپه جای گرفت و گروهی دیگر که تعدادشان چهارصد نفر برآورد شده بود که تحت فرماندهی خان جنید از چات گذشته و وارد ایران شدند.

رفت‌وآمدهای مرزی به‌ویژه در حوزه‌هایی از این دست که اصولاً محل زندگی عشایر کوچ‌رو بود، امر جدید و دور از انتظاری نبود؛ با وجود ترسیم یک رشته خطوط مرزی به معنای جدید کلمه، بعد از چیرگی روسیۀ تزاری بر نواحی شمالی خراسان در اواخر قرن نوزدهم میلادی که اینک مرزهای جنوبی ترکستان روس را شکل می‌داد، برای عشایری که از دیرباز ییلاق یا قشلاقی در این سوی یا آن‌سوی مرز جدید داشتند، رفت‌وآمدهای مرزی تا مدت‌ها ادامه داشت. در کنار اینگونه رفت‌وآمدهای متعارف ایلی، به وقت جنگ و درگیری، یورش و دستبرد نیز رفت‌وآمدهایی از این دست به کرات پیش می‌آمد.

آنچه اما در تیرماه سال 1307 پیش آمد نیز رخداد غیرمعمولی نبود؛ هر سال ده‌ها مورد از این حوادث پیش می‌آمد و این رفت‌وآمد مرزی نیز به گونه‌ای که از گزارش‌های اولیه برمی‌آید، چندان مورد توجه قرار نگرفت؛ جدای از واکنش دیرهنگام مقامات نظامی ایران نسبت به این ماجرا که در این کتاب به آن اشاره شده است، در یکی از نخستین گزارش‌های وابستل نظامی سفارت بریتانیا که اینگونه تحولات را دنبال می‌کرد، نیز این گروه یکی از طوایف مرزی‌ای توصیف شد که قرار بود همانند دیگر طوایف آن حدود خلع سلاح شود. حال آنکه صحبت از ورود قربان‌محمد سردار (1862 ـ 1938) معروف به خان جنید در میان بود؛ یکی از بزرگ‌ترین رهبران سیاسی و نظامی ترکمن‌ها در سال‌های نخست قرن بیستم که در خلال سست‌شدن پایه‌های حکمرانی روسیۀ تزاری بر آسیای مرکزی از اواسط جنگ بین‌المللی اول و در تلاش مردمان آن حدود در شکل‌دادن به یک ترتیب سیاسی جدید به نمایندگی از ترکمن‌های خیوه پا به میدان گذاشت؛ اهتمام اصلی و اولیۀ او در درجۀ اول بر ارتقای رتبل ترکمن‌ها از سطح نوعی نیروی حاشیه‌ای در تشکیلات اوزبک‌گرای خان خیوه به سطحی برابر با دیگر طوایف آن سامان قرار داشت.

در کنار این سعی و اهتمام که در این دورۀ پایانی از امارت خیوه در مقام یک واحد سیاسی مستقل با فراز و نشیب‌هایی توأم بود، خان جنید در تلاش‌های بعدی مردمان آسیای میانه برای جلوگیری از چیرگی مجدد روسیه که اینک صورتی سرخ و بلشویکی به خود گرفته بود، یعنی در نهضت موسوم به قیام باسماچیان نیز نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای بر عهده داشت و تنها در پی شکست و فروپاشی نهایی این رویارویی در بهار 1307 بود که مجبور شد به قلمرو ایران عقب‌نشینی کند.

آنچه در این کتاب آمده، گزارشی است از سرگذشت خان جنید در صحرای ترکمن و خراسان تا اواخر زمستان سال 1307 که آن نیز سراسر به جنگ و جدل گذشت. آنچه در این کتاب بدان پرداخته شده، فقط به سرگذشت خان جنید در دورۀ مورد بحث محدود و منحصر نمی‌باشد، بلکه در خلال این بررسی، از وضعیت طوایف ترکمن ایران در آن دوره و پس از پشت سر گذاشتن یک سرکوب اساسی در سال 1304 نیز تصویری به دست می‌آید.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

1. نه مثل سایر اشرار

2. بین سیاست و سرنیزه

3. در راه شرق

4. حسابرسی

پیوست‌ها:

1. گزارش کنسول بریتانیا در خراسان از دیدارش از بخش شرقی ترکمن‌صحرا، نوامبر 1928، آبان 1307

2. گزارش محمد آخوند از وضعیت صحرا، دی 1307

3. گزارشی در شناسایی متهمان به همکاری با خان‌جنید

کتاب‌شناسی

تصاویر

نمایه