معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تحقیق و پژوهش در باب تاریخ اجتماعی، از جمله جنبه‌های جذاب و خواندنی در فرهنگ و تمدن ایرانی است و بر زوایای تاریک و نه‌چندان آشکار در گذشتۀ این مرزوبوم و مردمان آن، پرتوهایی می‌افکند. در گذشته ثبت و ضبط این جنبه‌ها چندان معمول نبود و مورخان و دیگر مؤلفان غالباً جز بر سبیل اتفاق، اشاره به این قبیل اطلاعات را لازم نمی‌شمردند. در موارد بسیار، ملاحظۀ آثار برجای‌مانده از «فرهنگ مادی» مانند سکه‌ها و مهرها و نشان‌ها تا ظروف و اشیاء و نقوش و نگاره‌ها و سنگ‌نببشته‌ها و کتیبه‌ها و گورنوشته‌ها آگاهی‌های سودمندی در این زمینه‌ها به دست می‌دهد.

این کتاب مشتمل بر شش بخش و با وجود آنکه در عنوان کتاب اشاره به شصت گفتار اشاره شده، کل کتاب شامل 87 مقاله و یادداشت و رساله در شش بخش زیر است:

بخش اول با عنوان «قهوه و قهوه‌خانه در ایران» دربرگیرندۀ چهار مقاله است. دو مقالۀ نخستین این بخش نخستین بار در ایرانیکا به چاپ رسیده اما متن فارسی و یادداشت‌های مفصل آن بار اول است که در این مجموعه به چاپ می‌رسد. مقالۀ سوم دربارۀ تنباکو است که اصلاحاتی در آن انجام شده و مقالۀ آخر این بخش دربارۀ قلیان است که نخستین بار در این کتاب منتشر می‌شود.

در بخش دوم چهارده نوشتار ادبی آمده است. از جمله نوشتارهای این بخش اشاره به داستان عامیانۀ امیرارسلان و نگارندۀ واقعی آن است. این داستان در شمار مشهورترین و پرخواننده‌ترین داستان‌های عامیانۀ ادبی به زبان فارسی است. این قصه سرگذشت امیرارسلان پسر پادشاه روم و عاشق‌شدن او بر فرخ‌لقا دختر پادشاه فرنگ را دربر دارد.

بخش سوم با سیزده نوشتار اختصاص به مباحث «تحقیقات تاریخی» دارد. بیشتر نوشته‌ها و پژوهش‌های این بخش ویژۀ عصر قاجار و رجال آن عصر و مسائل خاص آن دورۀ مهم و پرحادثه است.

در بخش چهارم نیز سیده نوشتار آمده که اختصاص به گوشه و کنار ایران دارد. موضوع نوشته‌های این بخش افزون‌بر مقالات جغرافیایی و شناسایی گوشه‌وکنار ایران‌زمین، حاوی چند پژوهش پیرامون اوضاع اقتصادی ایران عصر قاجار، سیاحتگران اروپایی در ایران، معرفی چند شهر و شهرک در مناطق مختلف کشور و یک گزارش پیرامون روستاهای ارمنی‌نشین چهارمحال بختیاری است.

بخش پنجم با 25 نوشتار شامل مقالات نگارنده دربارۀ شادروان استاد ایرج افشار، استاد حبیب یغمایی، دکتر منوچهر ستوده، دکتر باستانی‌پاریزی، استاد احمد اقتداری، کاظم برگ‌نیسی و چند نویسنده و دانشمند دیگر است که به تفاریق در مجلات و یادنامه‌های مختص آنان به چاپ رسیده است.

بخش پایانی کتاب با عنوان «گوناگون» در یازده نوشتار، نوشته‌ها و مقالات کوتاه و بلندی است که به تناسب در موقعیت‌های مختلف نوشته شده یا مکتوب برخی سخنرانی‌هاست.

فهرست مطالب کتاب:

جلد اول:

مقدمه

بخش اول: قهوه و قهوه‌خانه

قهوه

رساله‌ها کتاب‌های دیگر در باب قهوه و تاریخچۀ آن

یادداشت‌های قهوه

قهوه‌خانه

یادداشت‌های قهوه‌خانه

تنباکو در ادب فارسی

یادداشت‌های مقالۀ تنباکو

چند یادداشت دیگر راجع به تنباکو و منع تنباکو در عصر شاه صفی

قلیان

یادداشت‌های مقالۀ قلیان

شاعران قهوه‌خانه‌نشین

تصاویر بخش اول

بخش دوم: پژوهش‌های ادبی

داستان عامیانۀ امیرارسلان و نگارندۀ واقعی آن

اندیشۀ نو و شعر متوسط

دانشنامه‌نگاری در دورۀ قاجار

از یغمای جندقی تا حبیب یغمایی

مثنوی سیف الرسائل

وصف اصفهان

فرهنگ لغات عامیانه، جامع‌اللغة فی تکمیل الانسان

چند نکته در باب نقد

ونک‌نامه، منظومه‌ای طنزآمیز از عبرت نائینی

احمدا گوئی در ادبیات فارسی

سروده‌های نجومی خواجه نصیرالدین طوسی

فرهاد و شیرین آصف‌خان قزوینی

غزلیات نویافته از حریف جندقی

دن کیشوت

بخش سوم: تحقیقات تاریخی

رستم‌الحکماء مورخ و ادیب نواندیش

سرگذشت‌نامۀ خودنوشت افضل‌الملک کرمانی

نامه جمال‌زاده به مجلس

زبدة الآثار، منظومه‌ای از دورۀ قاجار

خاطرات سیاستمدار گوشه‌نشین

چاپارخانه‌های ایران در عصر امیرکبیر

مواجب کتابدار در عصر محمدشاه قاجار

سفرنامه‌نویسی در عهد قاجار

راه و راه‌سازی در عصر قاجار

نجف‌قلی‌خان دنبلی

حسینقلی‌خان دنبلی

نخستین ترجمۀ سرگذشت حاجی‌بابا اصفهانی

فهرست موقوفات بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی

جلد دوم:

بخش چهارم: از گوشه و کنار ایران

ذکر دریای پارس در آثار حافظ ابرو

سیاحتگر سوئدی در فراخنای کویر

کتابچۀ راه گیلان و مخارج آن

گزارش اقتصادی و زراعی روستاهای پیرامون اصفهان

گزارشی پیرامون روستاهای ارمنی‌نشین در چهارمحال‌وبختیاری

رساله در اجرای قنوات

درّوس

امام‌زاده یحیی، ورامین

دشت ارژن

ده‌بید

درود

درودزن

بندر دیلم

بخش پنجم: بزرگان ایران‌زمین

درگذشت نادره‌مردی از نادره‌کاران

ایران‌شناس مجله‌نگار

جامعیت علمی ایرج افشار

پژوهش‌های قاجارشناسی ایرج افشار

سفرنامه‌نویسی ایرج افشار

ایرج افشار و پژوهش در تاریخ شهرهای ایران و تاریخ قاجاریه

یادی از ایرج افشار در پنجمین سال درگذشت

نامه‌های حبیب یغمایی به ایرج افشار

یغمایی و سفری بی‌بازگشت

مجلۀ یغما از پیدایش تا زوال

درگذشت منوچهر ستوده

باستانی پاریزی، تاریخ‌نگار ایران، تاریخ‌نویس کرمان

خاطراتی از بنیاد فرهنگ ایران

درگذشت بزرگ‌مرد لارستان

درگذشت کتاب‌شناس بی‌جانشین

چهل‌وپنج سال با استاد حائری

خاطراتی از استاد عبدالحسین حائری

بیستمین سال درگذشت عباس زریاب خویی

سی سال با استاد

خاطراتی از استاد مطهری

ناگه‌ شنوی خبر که آن جام شکست (کاظم برگ‌نیسی)

در هم‌صحبتی با آزادۀ لرستانی

عبرت نائینی به روایت حبیب یغمایی

یادگاری از ناموران معاصر ایران

رضا سیدحسینی و فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی

بخش ششم: گوناگون

تجلیل بس، همایش بس

دعوای ناشر و نویسنده

فهارس کتابخانۀ سلطنتی و ضرورت چاپ و نشر آنها

انتقال نسخه‌های خطی به فرهنگستان در 114 سال پیش

نشر دانش از آغاز تا انجام

نشریات و دفاتر اجاره‌ای

دبستان

آئین‌نامۀ دبستان‌ها

خاطرات روزانۀ اعتمادالسلطنه

ویراستار تهرانی

گزارشی در خصوص تأمین مخارج نخستین چاپ ناسخ‌التواریخ

فهرست‌ها

آثار دیگر نویسنده