معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌گمان «گلستان هنر» از مشهورترین و مهم‌ترین کتاب‌های تاریخ هنر خوشنویسی و نگارگری ایرانی است. آوازۀ این کتاب و نویسندۀ آن در آغاز سدۀ بیستم در روسیه، آلمان، هندوستان و انگلستان پیچیده بود. در ایران نیز مقالاتی در همان دوران دربارۀ مؤلف آن نگاشته شد.

قاضی احمد قمی در سال 953 قمری در قم به دنیا آمده است. پدرش شرف‌الدین حسین حسینی ملقب به منشی بود که به سال 990 قمری درگذشته است. میرمنشی، منشی سام‌میرزای صفوی، وزیر و منشی جهان سیفی قزوینی از وزرای شاه طهماسب صفوی بود. قاضی احمد قمی «نگارستان هنر» را به سال 1015 قمری ویرایش، بازنگاری و تجدید نظر کرده و از ین تاریخ به بعد از احوال او اطلاعی در دست نیست.

از آثار فاضی احمد قمی می‌توان اشاره کرد به: منتخب الوزراء، جمع الخیار، تذکرۀ مجمع الشعراء و مناقب الفضلاء، خلاصۀ التواریخ، گلستان هنر و دو رسالۀ دیگر.

او شخصیتی چندبعدی داشته است؛ از یک‌سو ادیب و نویسنده‌ای توانا و زبردست بود و وقایع‌نگاری زیرک و در عین حال هنرمندی که هم شعر می‌سرود و خطاطی می‌کرد و هم آشنا با هنر نگارگری و رشته‌های متنوع آن بود. زندگینامۀ شاعران و عالمان شیعه را می‌نوشت و آثار آنان را یادآوری می‌کرد. این ویژگی را در کمتر نویسنده‌ای می‌توان یافت. این ویژگی‌های او در جای‌جای دو تألیف مهم در دسترس او یعنی «گلستان هنر» و «خلاصة التواریخ» مشهود است. از بارزترین ویژگی‌های دو اثر مهم قاضی احمد، سبک نگارش اوست. او با تسلط فراوان به زبان عربی و فارسی و ادبیات هر دو زبان و با قلمی منشیانه توانسته نثری فاخر و شکوهمند از خود به یادگار بگذارد. قلم او به اندازه‌ای دلپذیر است که متکلفانه‌بودن سبک او را در موسیقی و آهنگ ترکیب کلمات فراموش می‌شود. توانایی او در نگارش منشآت به حدی بوده که برای نوشتن نامۀ تسلیت به خلیفۀ عثمانی همراه پدرش دعوت می‌شود. همین‌طور نوشته‌های او از چنان شهرتی برخوردار بود که بعد از ده‌‌ها سال ملااحمد نراقی نمونه‌ای از خامۀ او را در کتاب خود می‌آورد.

قاضی قمی این کتاب را به سال 1005 خاتمه داده و در دیباچه کتاب خود را به شاه عباس و فرهادخان قرامانلو تقدیم کرد. این سردار بعد از فتح گیلان در سال 1003 به اندازه‌ای مورد توجه شاه عباس قرار گرفته که او را فرزند خود خواند؛ اما بعد از شکست مورد غضب شاه عباس قرار گرفته و به فرمان وی در سال 1007 کشته شد.

مطالبی که در این کتاب آمده عبارت است از: دیباچه در حمد باری و نعت نبی و منقبت ائمۀ اثنی‌عشر و مدح شاه عباس اول. نویسنده در پایان دیباچه به ستایش خان زمان، ابوالمنصور فرهادخان قرامانلو، پرداخته است. مقدمه در باب احداث قلم و پیداشدن خط و اسناد آن به حضرت علی (ع) است. فصل اول در بیان خط ثلث و مایشابهه، فصل دوم در ذکر خط تعلیق، فصل سوم در شرح خط نستعلیق به همراه رساله منظوم «صراط السطور» از سلطانعلی مشهدی، خاتمه نیز در احوال نقاشان و مذهبان، عکس‌سازان و قاطعان خط و افشانگران و رنگ‌آمیزان و صحافان است. قاضی قمی بعد از گذشت چند سال از نگارش این کتاب، مجدداً آن را ویرایش می‌کند و با تجدیدنظر مختصری در آن، تدوین جدیدی ارائه می‌دهد. در این ویرایش فصل اول در بیان خط ثلث و مایشابهه (با ذکر 58 تن از استادان این خط)، فصل دوم در ذکر خط تعلیق (با ذکر 38 تن از استادان این خط)، فصل سوم در شرح خط نستعلیق (با ذکر 67 تن از استادان این خط) به همراه رسالۀ منظوم «صراط السطور»، فصل چهارم در ذکر احوال نقاشان و مذهبان و عکس‌سازان و قاطعان خط و افشانگران و صحافان (با ذکر 41 تن از استادان هنرمند). خاتمه نیز در باب تذهیب و جدول و رنگ الوان و ساختن مرکب به انواع مختلف است. در این تدوین تعداد خوشنویسان 165 نفر و از 29 شاعر نام می‌برد. از تذهیب‌کاران پنج هنرمند، از قاطعان و جدول‌کشان و صحافان و افشانگران حداقل یک هنرمند را آورده است. بنابراین این کتاب را می‌توان تذکره شاعران نیز دانست؛ زیرا در این اثر به هنرمندانی که افزون بر خوشنویسی و نگارگری، شاعر هم بوده‌اند اشاره شده است. تعداد این شاعران هنرمند 44 تن است.

تصحیح انتقادی این کتاب بر اساس نسخه‌های نه‌گانه انجام پذیرفته است. نسخۀ اساس تصحیح، نسخۀ نخجوانی متعلق به کتابخانۀ ملی است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

متن گلستان هنر

دیباچه

مقدمه: در باب احداث قلم و اسناد آن به حضرت امیر عرب و عجم

فصل اول: در ذکر خط ثلث و ما یشبه به و پیداشدن آن

فصل دوم: در ذکر خوشنویسان تعلیق

فصل سوم: در ذکر خوشنویسان نستعلیق

فصل چهارم: در ذکر احوال نقاشان

خاتمۀ کتاب: در باب جدول و تذهیب و رنگ‌های الوان و ساختن مرکب و سایر لوازم کتابخانه و شستن لاجورد

تعلیقات

فرهنگ‌نامه

فهرست منابع و مآخذ

نمایه‌ها

گنجینه: گزیده‌ای از آثار هنرمندان گلستان هنر

فهرست تصویرهای بخش گنجینه