معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) دولت‌مرد و دانشمندی چندوجهی بود؛ انصاف نیست که او را مثلا فقط به نویسنده یا رجل سیاسی یا عنوان‌های مشابه دیگر توصیف کرد. در همۀ وجوهی که برای او ذکر شده، او از سرآمدان عصر خود بود و همۀ بیانات و نوشته‌های او تا روزگار کنونی هم آموزنده و روشنی‌بخش است.

این کتاب مجموعۀ مقالات و متن‌ سخنرانی‌هایی است که محمدعلی فروغی در سالیان دراز اشتغال به امور سیاسی در مناصبی چون نمایندگی ایران در سازمان ملل، نخست‌وزیری، وزارت امور خارجه و ... به قلم آورده و غالباً مضمونی سیاسی و حقوقی دارند. نوشته‌هایی از روزگار تدریس و بعضی مباحث فرهنگی و سیاست‌های مربوط به آن هم در این کتاب آمده است. در کنار فواید تاریخی، این مکتوبات منبع موثق و ارزشمندی برای شناخت مشی و مرام سیاسی فروغی است و آنچه در سراسر این اسناد مشهود است، دغدغۀ او دربارۀ سرنوشت ایران است. نثر پخته و دل‌انگیز فروغی بر جذابیت این نوشته‌ها افزوده است.

بخش اول این کتاب با این کلام عمیق آغاز می‌شود: «علم حقوق که در معنی دانش سیاست مدن باشد الزم و اهم علوم و فنون است زیرا که بدون دانستن این فن احدی بدرستی از عهده رتق و فتق امور مملکت برنیاید». و چند سطر بعد چنین می‌افزاید: «پس علم حقوق و فن سیاست و مدن کار دنیا و آخرت هر دو را اصلاح می‌کند و خلایق را به سرمنزل سعادت ابدی و مأمن سلامت و راحت سرمدی می‌رساند و از تنگنای شقاوت و رنج و تزلزل و ناامنی می‌رهاند». افزون بر فخامت و پختگی نثر، این نکته در این بخش نمایان است که نویسنده در حوالی سال‌های 1320 قمری، که هنوز زمزمۀ مشروطیت خیلی بلند نبود، چگونه اهمیت علم یا فن حقوق در چند عبارت منتقل کرده است: دانش سیاست و ادارۀ جامعه و مملکت، هدایت مردم به سرمنزل سعادت و رهاندن آنان از تنگنای شقاوت و رنج و تزلزل و ناایمنی.

از ویژگی‌های بارز فروغی که از نامه‌ها و گزارش‌های او هویداست، تسلط او بر اوضاع جهانی در آن روزگار است. او که سال‌هایی از عمر خود را در مأموریت‌های خارج از کشور گذرانده و به هنگام برگزاری کنفرانس صلح پاریس که ایران را راه ندادند، صفیر در ترکیه و نماینده در جامعۀ ملل بود و به‌ویژه بعد از جنگ جهانی اول در فعالیت‌های مربوط به تشکیل جامعه ملل درگیر بود و دوره‌ای هم ریاست آن جامعه را بر عهده داشت، ذهنی فراتر از مرزهای ملی دارد. به امور سیاسی و اقتصادی و اجتماعی مختلف در آن واحد از زوایای ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی می‌نگرد و سفارش‌ها و توصیه‌های او نیز معمولا از دیدگاهی «انترناسیونالیستی» آکنده است.

از جالب توجه‌ترین بخش‌های این کتاب، نامه‌های فروغی در زمان تصدی وزارت خارجه به سیدحسن تقی‌زاده در لندن است. بهترین تصویر زنده از ایران آن روزگار را در این نامه‌ها می‌توان دید و نیز میزان دلبستگی فروغی به کشور و «حرص و جوشی» که می‌خورد، پی برد.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشتی به عنوان پیش‌گفتار/ هرمز همایون‌پور

پساورد/ ایرج افشار

سال‌شمار زندگی

بخش اول: نوشته هایی از روزگار تدریس و نظامت مدرسۀ علوم سیاسی

حقوق اساسی یا آداب مشروطیت دول

اخطار

مقدمه: در اصول و مبانی اساس دول

باب اول: اختیارات دولت

فصل اول: اختیارات وضع قانون

فصل دویم: اختیار اجرای قانون

فصل سیم: اختیار محاکمه

باب دوم: حقوق ملت

فصل اول: آزادی

فصل دویم: مساوات

بخش دوم: یادگارهایی از عضویت در کنفرانس صلح پاریس

بخش سوم: دورۀ وزارت امور خارچه (پس از کودتای 1299)

بخش چهارم: ریاست وزراء (کفالت و ریاست)

بخش پنجم: دورۀ سفارت کبرای ایران در ترکیه

بخش ششم: دورۀ نمایندگی ایران در جامعۀ ملل و ریاست جامعۀ ملل

بخش هفتم: دورۀ وزارت امور خارجه

بخش هشتم: دورۀ نخست‌وزیری (پس از شهریور 1320)

بخش نهم: مباحث فرهنگی و سیاست‌های مربوط به آن

بخش دهم: حقوق و انتخابات

پیوست: دو سند تازه‌یاب

پاسخ به دکتر محمد مصدق (از مجلۀ گنجینۀ اسناد)

وصیت به فرزندان خود (از مجلۀ ایرانشناسی)

فهرست اشخاص