معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مسئلۀ آوارگی و مهاجرت دسته‌جمعی مردم در اثر بلایای طبیعی یا وقوع جنگ و ... و به دنبال آن مشکلات اسکان موقت مردم حادثه‌دیده در فضاهای باز فاقد حداقل امکانات رفاهی، از دیرباز دامنگیر جوامع انسانی بوده است. چنین حوادثی متأسفانه تا به امروز و در اوایل قرن بیست‌ویکم کماکان رخ می‌دهد، برای مدتی توجه رسانه‌های جمعی را به خود جلب می‌کند و با بروز فاجعۀ انسانی جدیدی، بعضاً بزرگ‌تر و دردناک‌تر از موارد قبلی به فراموشی سپرده می‌شود.

با سقوط باکو، ساکنان ارمنی با خروج از شهر، راه مهاجرت را در پیش گرفته و در دسته‌های چندهزار نفره، به دنبال سرپناه در سرزمین‌های بیگانه، دو مسیر یعنی راه روسیه و ایران را در پیش گرفتند. در اولین روزهای سپتامبر 1918 کنسول روسیه در رشت، با اطلاع از اینکه ده هزار نفر از آوارگان ارمنی از راه دریا به سوی ایران در حرکتند، نمایندگانی از جوامع روس و ارمنی مقیم رشت را به نشستی مشورتی در کنسولگری دعوت کرد تا کمیتۀ مختلطی شامل چهار نفر ارمنی و چهار نفر روس تشکیل داده و برای مدیریت این بحران انسانی چاره‌اندیشی شود. این کتاب گزارش آوارگی ساکنین ارمنی شهر باکو، شهر صنایع نفتی روسیه تزاری در منطقۀ قفقاز است که روز 14 سپتامبر 1918 و هم‌زمان با آغاز قتل‌عام ساکنان ارمنی شهر باکو به دست نیروهای عثمانی، ارامنه به‌ناچار موطن خود را ترک کردند و مهاجرت به شهرهای ساحلی گیلان را در پیش گرفتند.

معرفی گزارش چاپی این رخداد تاریخی از آن نظر دارای اهمیت است که بدانیم جمعیتی به دور از خانه و کاشانه، با تشکیل کمیتۀ امداد منتخبی از بین خود و ارامنۀ ساکن رشت، موفق شده است تمامی مسائل و مشکلات خیل عظیم پناهندگان را در طول مدت دربدری، از همان لحظات اولیۀ ورود به رشت تا مراجعت مجددشان به باکو، به بهترین وجه مدیریت کند؛ آن هم با تکیه بر نیروها و امکانات خودی و بدون کمترین چشمداشت به کمک مالی حکومت محلی وقت، که خود دچار قحطی ارزاق در مقیاس ملی بود.

کتابچۀ گزارش عملکرد این کمیته که نسخۀ اصلی آن به زبان ارمنی است، سال 1919 میلادی در رشت، توسط «مگردیچ در ساهاکیان» تحت نظر کمیتۀ امداد تدوین و سپس در چاپخانۀ «آرشاک کاراپتیان» شهر باکو، در هزار نسخه چاپ شد که به دلیل حوادث محلی و منطقه‌ای بیش از چند نسخه از آن منتشر نشد.

گفتنی است این «ارمنی براران» در طول مدت پناهندگی در رشت و انزلی و حسن‌کیاده (کیاشهر کنونی) از توجه و کمک‌های همه‌جانبۀ مردم گیلان به‌ویژه بزرگ‌مردی به نام «کوچک‌خان» که با وجود مخالفت‌های فرماندهان نیروهای انگلیسی مقیم سواحل به آنان پناه داده بود، برخوردار بوده و در انتهای گزارش چاپی از او صمیمانه تشکر و قدردانی کرده‌اند.

اسناد همچنین نشان می‌دهد کمک‌رسانی به باقی‌ماندۀ پناهجویان و افرادی که پس از مراجعت پناهجویان به باکو، به کمیتۀ امداد ارامنۀ رشت و درخواست کمک کرده‌اند، کماکان ادامه داشته است. همچنین چند اعلان چاپی جشن و شادمانی به منظور جمع‌آوری اعانه برای کمک به پناهجویان نظرها را جلب می‌کند. این اسناد در ضمیمۀ مجموعه معرفی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

1. آغاز کار

2. خانه‌ها و اقامتگاه‌های جمعی

3. بیمارستان و پزشک

4. شرایط بهداشتی

5. آشپزخانه و برنامۀ تغذیه

6. کودکان یتیم و یتیم‌خانه

7. هیئت حل اختلاف و رسیدگی به شکایات

8. واحد کارگشایی

9. مذاکرات با مقامات محلی

10. انتظامات

11. کمک انگلیسی‌ها

12. نیازمندی‌های کمیتۀ آوارگان

13. منابع مالی کمیته

14. کمک‌هزینۀ سفر پرداختی به سربازان و آوارگان عازم سفر از رشت به نقاط گوناگون

15. جلسات

16. فهرست اسامی فوت‌شدگان

17. مسئلۀ گورستان

18. سخن پایانی

پیوست‌ها

تصاویر