معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سوفوکل پنجاه سال بعد از آیسخولوس متولد شد. او حدوداً بین سال‌های 496 تا 406 پ‌م زندگی کرد. او حدود 105 نمایش‌نامه نوشت که تنها هفت مورد از آنها باقی مانده است. او هجده بار برندۀ جایزۀ دیونوسیا شد، اولین بار در 35 سالگی و آخرین بار در 85 سالگی. ابداع افزودن بازیگر سوم را به او نسبت می‌دهند. صحنۀ میان ادیپ، یوکاسته و پیک از شواهد وجود بازیگر سوم است. سوفوکل هم‌عصر پرکلس بود که در سال 445 پ‌م به زمامداری آتن رسیدن بود. دورۀ زمامداری او را درخشان‌ترین دورۀ دموکراسی یونان دانسته‌اند.

برای سوفوکل برخلاف آیسخولوس و حتی پیش از اوریپید، داستان و نحوۀ روایت اهمیت فراوانی دارند. برای آیسخولوس قصه به‌خودی‌خود اهمیت نداشت و تفسیر قصه تنها مهم بود؛ اما برای سوفوکل پیرنگ قصه و چگونگی پیشرفت روایت مهم‌اند. به همین دلیل برخورد اصلی دو جهان دولت‌شهری و جهان‌های معارض همواره در کنار قصۀ اصلی طرح شده یا لابلای پیرنگ پنهان می‌شود. از این گذشته تراژدی‌های او نسبت به درام‌های آیسخولوس انسانی‌ترند. آنجا عموماً چالش میان ایزدان است و انعکاسی از آن در جامعۀ انسانی دیده می‌شود؛ در حالی که سوفوکل مستقیم به انسان می‌پردازد. او در نمایش‌هایش از مردمان حقیقی بیشتر استفاده کرد و از آن جنبۀ کیهانی نمایش‌های آیسخولوس در کارهای سوفوکل نشان‌ کمتری هست؛ به عوض مسائل انسانی دولت‌شهر در کارهای او بیشتر به چشم می‌خورد.

قهرمان‌های سوفوکل را باید نمونه‌های نوعی قهرمان‌های تراژیک دانست؛ قهرمان‌هایی که یکپارچه اراده‌اند و برای حل امور لاینحل دست‌وپا می‌زنند. در آژاکس، ادیپ و آنتیگونه می‌توان نمونۀ انسان تراژیک، انسان سراپاخواست را مشاهده کرد. انسان نوعی سوفوکل همواره در یک موقعیت بغرنج بشری گیر کرده که سرحداتش را جهان خدایان و انسان مرزکشی کرده‌اند. این‌سو و آن‌سوی قهرمان را خدا و انسان فراگرفته‌اند و بنابراین تمام نمایشنامه‌های او به رابطۀ قهری تقدیر الهی با انسان می‌پردازد.

برای سوفوکل تقدیر نه سرنوشت نامعلوم انسان بود و نه بازی بی‌اعتنای خدایان، بل برآمده از طرحی الاهی بود که حرکت متعالی تاریخ را موجب می‌شد. این طرح عظیمی الاهی از چشم‌انداز انسانی قابل مشاهده و فهم نبود. سوفوکل می‌کوشید در تراژدی‌هایش این چشم‌انداز را فراببرد و از جایگاهی رفیع بدان بنگرد. تنها از این چشم‌انداز فرارفته بود که طرح پیچیدۀ الاهی قابل فهم می‌شد. این مکان‌یابی استعلایی نه‌تنها موجب می‌شد طرح الاهی تاریخ خود را بنمایاند و مقصد رستگاری‌بخشی‌اش را در پس همۀ پیکارهای خونین زمینی آشکار کند، بلکه به نتیجۀ دیگری نیز می‌انجامید. طرح پیچیدۀ الاهی به طراحی پیچیدۀ تراژدی بدل می‌شد و پیرنگ الاهی مبنا و مادۀ پیرنگ درام قرار می‌گرفت. و پیرنگ درام‌های سوفوکل از همین پیرنگ پیچیدۀ الاهی پیروی می‌کند. بدین معنا برای سوفوکل نه‌تنها تاریخ مقصدی رو به رستگاری دارد، بلکه درام نیز به عنوان بازنمود همین تاریخ، درامی الاهی است و هدف نجات‌بخشانه دارد. از همین‌رو مهم‌ترین فیگوری که او در درام‌هایش خلق کرده «لوئایوس» (یا رهاننده) است؛ فیگوری که به تمامی در برابر فیگور «تیرانوس» (یا جبار) قرار می‌گیرد. لوئایوس نه‌تنها دولت‌شهر را در مرتبۀ سیاست دولت‌شهری نجات می‌دهد، بلکه آن را در مقام تاریخ الاهی نیز رستگار می‌کند؛ به همین دلیل «سوفوکل پیامبر» بهترین عنوانی است که می‌توان برای این تراژدی‌نویس یافت.

در میان ژانرهای متعدد تراژدی، سوفوکل جز در دو ژانر هیچ تراژدی‌ای ننوشت و هفت تراژدی باقی‌مانده از او یا مشخصاً متعلق به همین ژانرها هستند یا در میان طیفی از این دو می‌گنجند. تراژدی‌های آژاکس، آنتیگونه و الکترا متعلق به ژانر تیرانوسی‌اند و تراژدی‌های زنان تراخیس، فیلوکتتس و ادیپ در کلنوس متعلق به ژانر لوئایوسی. تراژدی ادیپ شهریار یا به عبارت دقیق‌تر «ادیپ تیرانوس» در مفصل این دو ژانر قرار دارد. در این کتاب نویسنده خوانشی دولت‌شهری از تراژدی‌ یونانی سوفوکل در نمایشنامه‌های باقی‌مانده از او ارائه داده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

مقدمه: سوفوکل پیامبر و طرح الاهی

1. آژاکس: هیولای تیرانوس

2. زنان تراخیس: الاهیات رنج

3. آنتیگونه: یکتا به قانون خویش

4. الکترا: عقدۀ پدرانگی

5. فیلوکنتس: نجات تاریخ

6. ادیپ شهریار: منجی واژگون

7. ادیپ در کلنوس: درام الاهی

پی‌نوشت‌ها

کتاب‌نامه

نام‌نامه