معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خواه دستگاه بلاغی در معنای محدود گذشته شامل صنایع بدیعی و بیانی دانسته شود، خواه در معنایی گسترده‌تر تمام عوامل دخیل در ساختار کلام، در هر صورت استعاره نه‌تنها یکی از مؤلفه‌های این دستگاه، بلکه مهم‌ترین آنهاست. اهمیت استعاره به اندازه‌ای است که قیروانی آن را برترین مجاز می‌داند و تأکید می‌کند در شعر و شاعری چیزی شگفت‌آورتر از استعاره وجود ندارد؛ دیدگاهی که بعدها در آرای جرجانی به گونه‌ای دیگر بیان شد. عبدالقاهر استعاره را بر تمام صنایع بلاغی رجحان می‌دهد و جایگاه آن را در بین انواع هنرهای بلاغی چون ماه تابان می‌داند و معتقد است انواع سخن نیازمند استعاره است و بدون استعاره، هر سخنی عاطل خواهد بود؛ به گونه‌ای که اگر آن را از سخن برداریم، رونق و زیبایی کلام زائل خواهد شد. صاحب‌نظران غربی نیز از روزگار ارسطو تاکنون بر اهمیت استعاره و رجحان آن بر عناصر ادبی دیگر صحه گذاشته‌اند.

به نظر می‌رسد داشتن تصوری درست از استعاره در چنین سنت بلاغی‌ای، مستلزم آگاهی از روند تاریخی آن است. چنین دریافتی به معنای جستجوی همه چیز در گذشته نیست. به عبارتی بررسی سیر هر موضوعی به معنای گذشته‌پژوهی و ماندن در گذشته نیست، بلکه به‌مثابۀ شناختی درست و درکی عمیق از ریشه‌های هر موضوع برای پرورش بهتر آن است. در این کتاب نیز کوشیده شده برای تبیین تطور استعاره در چنین زمینه‌ای روند آن از نخستین آثار بلاغی فارسی و عربی بررسی شود.

بر این مبنا، ابتدا سیر استعاره از نخستین کتب بلاغی عربی تا عصر تثبیت مباحث این اصطلاح در آثار تفتازانی بررسی شده است. همچنین تلاش شده آثار مهم این حوزه در این بازۀ زمانی با تأکید بر استعاره بررسی و تمام مباحثی که دربارۀ این موضوع مطرح شده، استخراج و تحلیل شود. آنچه در روند آثار این دوره اهمیت ویژه‌ای دارد، جایگاه جرجانی است. بر اساس ویژگی‌های خاص «اسرار البلاغه» جرجانی، این کتاب به عنوان معیار در نظر گرفته شده و بر مبنای آن، استعاره در آثار بلاغی عربی به سه بخش تقسیم شده است: آثار پیش از اسرار البلاغه، اسرار البلاغه، آثار بعد از اسرار البلاغه. مبحث استعاره در آثار دستۀ اول بسیار کوتاه و مجمل است و عمدتاً تعریف استعاره و مباحثی بسیار کوتاه یا دسته‌بندی‌های اندک و ذوقی را شامل می‌شود. سپس اثر جرجانی بررسی شده است. می‌توان گفت میان آثار بررسی شده، فقط اسرار البلاغه است که روش‌شناسی یا متدولوژی دارد.

پس از بررسی استعاره در آثار عربی، در بخش بعدی فصل نخست آثار بلاغی فارسی از همین منظر تحلیل شده است. نخستین آثار بلاغی فارسی مانند ترجمان البلاغه، حدایق السحر دو ویژگی دارند: ایجاز و کوتاهی که از این حیث مانند کتب بلاغی اولیۀ عربی هستند؛ این دسته به آثار ادبی به‌ویژه آثار منظوم بیشتر توجه کرده‌اند و به عبارتی سعی کرده‌اند مباحث استعاره را بر اساس آثار ادبی فارسی بررسی کنند. شاید بتوان گفت بیشتر کتب بلاغی فارسی تا روزگار تألیف «انوار البلاغه» در قرن یازدهم، کوتاه و موجزند؛ می‌توان از این کتاب به عنوان یکی از کتاب‌های بلاغی مفصل به زبان فارسی و بر اساس مفتاح العلوم سکاکی، الایضاح و اثار تفتازانی یاد کرد.

در فصل دوم ضمن توجه به سیر تاریخی هر موضوع، جوانب مختلف اصطلاح استعاره مانند تعریف، ارکان، انواع و ... بررسی، تحلیل و نقد شده است.

اساس مباحث این کتاب بررسی استعاره در کتاب‌های بلاغی فارسی و عربی بوده است؛ بدین‌معنا که این موضوع در نظام بلاغی غرب بررسی نشده است؛ اما در فصل سوم استعارۀ مفهومی و استعارۀ دستوری به دلیل توجه محققان و گسترش این مباحث در حوزۀ مطالعات استعاره بررسی، تحلیل و نقد شده است.

فصل چهارم و پایانی کتاب به استعاره در حوزه‌های دیگر اختصاص یافته است؛ در این فصل به بررسی، تحلیل و نقد استعاره در انواع ادبی و با توجه به زمینۀ متن پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: بررسی و نقد سیر استعاره در آثار بلاغی عربی و فارسی

استعاره در کتاب‌های بلاغی عربی

استعاره در کتب بلاغی فارسی

فصل دوم: بررسی و نقد ارکان و مسائل استعاره

فصل سوم: انواع دیگر استعاره

فصل چهارم: استعاره در حوزه‌های دیگر

کتاب‌نامه