معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نسخۀ خطی متن نخستین سفرنامۀ این کتاب در کتابخانۀ مرعشی قم نگه‌داری می‌شود؛ این سفرنامه در حقیقت سفرنامه‌ای به قلم مترجم میرزا علی‌اشرف‌خان احتشام‌الوزراء در سفر کمیسیون مرزی ایران و بریتانیا برای تحدید حدود بلوچستان است؛ کمیسیونی که بر اساس آن سرنوشت مرز میان کوهک تا ملک‌سیاه‌کوه در بلوچستان رقم می‌خورد و بخش‌هایی از پیوندهای تاریخی ایران تا درۀ سند برای همیشه از سرزمین اصلی جدا می شود. راوی شرح سفر احتشام و هیئت همراه او را از تهران در روز 22 جمادی‌الاول سال 1313 قمری مطابق با نوزدهم آذرماه 1274 تا پایان این سفر در سوم صفر 1314 قمری برابر با بیست‌وچهارم تیرماه سال 1275 خورشیدی به صورت روزانه یادداشت کرده است.

نام نویسنده در نسخۀ خطی نیامده، اما بر اساس آنچه در سفرنامۀ الا سایکس آمده، نام او حاجی‌خان بوده و به گواه آنچه پرسی سایکس در گزارش‌هایش آورده، به نام حاجی‌خان فاتح شناخته می‌شده است. سفرنامۀ الا سایکس مملو از داده‌های مردم‌شناختی و اطلاعاتی باارزش دربارۀ فرهنگ و جغرافیای ایران در سال‌های پایانی قرن نوزدهم است؛ اما اهمیت ویژۀ خاطرات او را باید در گزارشی متفاوت از کمیسیون تحدید حدود مرز میان ایران و بریتانیا دانست؛ کمیسیونی که نگارش سفرنامۀ حاجی‌خان نیز به بهانۀ تشکیل آن رقم خورده است. مقایسۀ این دو روایت از یک واقعه پس از گذشت بیش از یک قرن، افزون بر اهمیت اسنادی آن در مطالعات تحولات مرزی، از تفاوت‌های آشکار دو بینش فرهنگی در برخورد با یک واقعه نیز حکایت دارد.

سفرنامۀ حاجی‌خان از جمله اسناد مهم تاریخ تحولات مرزی بلوچستان به شمار می‌رود که برای نخستین بار و بعد از 125 سال در دسترس عموم رار می‌گیرد. انتشار این کتاب به عنوان یک سند دست‌اول از روایت طرف ایرانی حائز اهمیت است و حاوی ناگفته‌های قابل توجهی از نحوۀ تعامل دیپلماتیک میان دو کشور در دورۀ قاجار و دربارۀ یکی از حساس‌ترین موضوعات سیاسی یعنی تمامیت ارضی ایران در نواحی جنوب شرق است.

نسخۀ خطی دوم در این مجلد با نام «جغرافیای بلوچستان» مؤلفش نامشخص است؛ اما از متن رساله چنین برمی‌آید که از سفیران حکومت وقت بوده و به همه جای بلوچستان سفر کرده و گزارشی خلاصه و در عین حال جامع از موضوعات مختلف را نگاشته است. مدرسی اشاره می‌کند که این متن بخش کوچکی از یک نسخۀ خطی شامل سه رساله بوده و به گمان او هر سه به خط یک مؤلف است.

مؤلف در این رساله با تقسیم بلوچستان به چند ناحیه، وضع مردمان و موقعیت کشت و زرع و نیز معادن این نواحی را معرفی می‌کند. او از سرحد به عنوان ناحیۀ اول یاد کرده و آن را بهترین قطعۀ بلوچستان می‌داند که به واسطۀ آب‌وهوایی خوش و خوبی میوه‌جات، معادن زیاد و قراء و قصبه‌های آن، می‌توان آنجا را معمورترین تمام بلوچستان دانست. دزک، جابق و سِب به ترتیب نواحی دیگر مورد اشارۀ مولف این رساله است. افزون بر این شرح مناطق مکران و سواحل دریا و اهمیت بندر چابهار و صادرات چوب از جنگل‌های اطراف گوادر به مسقط، از جمله روایت‌های قابل توجه و مهم این رسالۀ کوچک دربارۀ بلوچستان در عهد قاجار به شمار می‌رود.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

بلوچستان و کمیسیون دوم تحدید حدود

گزارشی از دو نسخۀ خطی

سفرنامۀ حاجی‌خان

جغرافیای بلوچستان

نمایه