معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دولت ایران پس از استعفای رضاشاه از پادشاهی که به خروجش از کشور منتهی شد، در مهر 1320 به تقی‌زاده پیشنهاد وزیرمختاری در لندن کرد و او که در آن وقت در دانشگاه لندن به تدریس مباحث مربوط به ادبیات و فرهنگ ایران مشغول بود، این سمت را پذیرفت.

این کتاب مجموعه‌ای است از سی‌وچند نامه و یادداشت سفیرانه، نوشتۀ سیدحسن تقی‌زاده وزیرمختار و سپس سفیر کبیر ایران در انگلستان (از 7 مهرماه 1320 تا تابستان 1326). او این نامه‌ها را به مقامات اصلی مملکت (نخست‌وزیر، وزیر امور خارجه، وزیر دارایی، وزیر دربار) نوشته است.

این نامه‌ها دربرگیرندۀ مطالب متنوعی است؛ هم از حیث شناخت اقوال و افکار تقی‌زاده می‌تواند در پژوهش‌ها استناد شود و هم از لحاظ وقوف بر جریان‌های سیاسی مربوط به ایران و مسائلی که در آن دوره مطرح مذاکره و مبتلابه جامعه بوده است، سند و مدرک مورخان خواهد بود. همچنین این نامه‌ها از جهتی دیگر نیز می‌تواند واجد اهمیت باشد و آن برای تقابل با مضامین نامه‌های سر ریدر بولارد وزیرمختار انگلیس در ایران است. او همان زمان که تقی‌زاده در لندن وزیرمختار بود، سمت وزیرمختاری در ایران داشت و از بدخواهان ایران بود. نامه‌های بازمانده از او آنهاست که به یکی از منسوبانش نوشته بوده است.

نامه‌های آورده شده در این کتاب به جز سه مورد که اصل نامه است، مسوده و به خط تقی‌زاده است، مگر چند مورد که ماشین شده و یکی که به خط منشی است.

این نامه‌ها غالباً جنبۀ شخصی، مستقیم، خصوصی یا محرمانه دارد که باید مخاطبان آنها را شخصی تلقی کرده باشند. به همین مناسبت بسا که گیرندگان آنها را به بایگانی اداری نسپرده‌اند و اصل آنها از میان رفته است.

در این نامه‌ها اطلاعات گوناگون و مطالب غیرمرتبط وجود دارد. هم محتوی مباحث عمومی و جهانی مبتنی بر نکته‌های بسیط تاریخی و فرهنگی است و هم به جریان‌های سیاسی و اوضاع و احوال مملکتی در زمان اشغال کشور به وسیلۀ قوای نظامی روس و انگلیس، همچنین توجه به ورود سیاسی آمریکا اشارت دارد. همچنین متضمن پاره‌ای از عقاید و افکار تاریخی و فرهنگی در زمینه‌های مربوط به وحدت ملی، آزادی، تمرکز قدرت دولت، حقوق استقلالی، نفت و مسائل زبانی است. مسائل سیاسی طرح‌شده در این نامه‌ها بیشتر مربوط به روابطی است که میان دول بزرگ در جریان بوده و با توجه به آن وقایع مناسبت داشته است که وقایع و وضع ایران مورد امعان نظر واقع شود.

تقی‌زاده در بیان مطالب سیاسی و اساسی مربوط به مملکت هم محتاط است و هم چندسونگر؛ گاهی پا را از آنچه باید در یک نامۀ اداری گنجاند، فراتر می‌گذارد و از آوردن عقاید و افکار خاص خود پرهیز ندارد. در حقیقت در این مواقع و موارد همان سرمقاله‌نویس «کاوه» است یا نویسندۀ مقالۀ «جنبش ملی ادبی» که هنگام وزیرمختاری در فرانسه نوشت و غوغایی را موجب شد که مایۀ ناراحتی چند تن شد.

معمولاً زبان و بیان او در نامه‌های مورد سخن، همان زبان و بیان مرسومی است که در مقالات تحقیقی و تاریخی و حتی سیاسی و عمومی مجلۀ «کاوه» دیده شده است. او خود را به هیچ‌وجه مقید به استعمال تعبیرات و اصطلاحات رایج و معمول وزارت امور خارجه نمی‌داند؛ بنابراین جای عجیبی نیست اگر در نامه‌های او کلمات شاذ و مهجور و جملات اصطلاحی خاص ادبا هست؛ مانند نشور بدیع، رجماً للغیب، دارالغربه، طعن با خشونت غوغاآمیز، فراست و .... .

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ مجموعۀ تاریخ معاصر

گزارش گردآورنده

1. نامه به علی سهیلی نخست‌وزیر (28/2/1321)

2. نامه به محمد ساعد وزیر امور خارجه (12/6/1321)

3. نامه به قوام‌السلطنه نخست‌وزیر (8/9/1321)

4. نامه به قوام‌السلطنه نخست‌وزیر (بی‌تاریخ)

5. نامه به علی ریاضی معاون وزیر جنگ (22/9/1321)

6. نامه به حسین علاء وزیر دربار (1/11/1321)

7. نامه به وزارت امور خارجه (28/2/1321)

8. نامه به وزارت امور خارجه (ظ 1322)

9. نامه به وزارت امور خارجه (17/3/1322)

10. نامه به وزارت امور خارجه (1322)

11. نامه به محمد ساعد وزیر امور خارجه (6/4/1322)

12. نامه به حسین علاء وزیر دربار (28/4/1322)

13. نامه به علی سهیلی نخست‌وزیر (26/7/1322)

14. نامه به وزارت امور خارجه (28/11/1322)

15. نامه به وزارت امور خارجه (اسفند 1322)

16. نامه به وزارت امور خارجه (1322)

17. نامه به حسین علاء وزیر دربار (10/12/1322)

18. نامه به وزارت امور خارجه (15/5/1323)

19. نامه به نصرالله انتظام وزیر امور خارجه (26/9/1323)

20. نامه به نصرالله انتظام وزیر امور خارجه (26/11/1323)

21. دنبالۀ نامۀ پیشین (تکمله) (7/12/1323)

22. نامه دربارۀ کنفرانس یالتا

23. نامه به انوشیروان سپهبدی وزیر امور خارجه (3/7/1324)

24. نامه به محمدعلی همایونجاه معاون وزارت خارجه (26/9/1323)

25. نامه به قوام‌السلطنه نخست‌وزیر (28/7/1325)

26. مشروحه دربارۀ نفت (اسفند 1325)

27. نامه به قوام‌السلطنه نخست‌وزیر (14/12/1325)

28. نامه به محمدعلی همایونجاه معاون وزارت خارجه (28/12/1325)

29. نامه به عبدالحسین هژیر (31/1/1326)

ضمائم:

30. تلگراف علی سهیلی وزیر امور خارجه (5/7/1320)

31. تلگراف جوابی تقی‌زاده به سهیلی (7/7/1320)

32. تلگراف علی سهیلی به تقی‌زاده

33. تلگراف تقی‌زاده به دولت (17/7/1320)

34. نامۀ محمدعلی مقدم وزیرمختار به تقی‌زاده

35. نامۀ محمد ساعد وزیر امور خارجه

36. نامۀ حسین علاء وزیر دربار

37. دربارۀ قرارداد دو شرکت نفت

38. ورقۀ ترفیع فریدون آدمیت

39. ورقۀ ترفیع محمود فروغی

تصاویر اسناد:

1. نامۀ حسین علاء

2. صفحۀ اول نامه به سهیلی

3. صفحۀ اول نامه به قوام‌السلطنه

4. ورقۀ ترفیع محمود فروغی

5. ورقۀ ترفیع فریدون آدمیت

6. مواد قرارداد شرکت‌های نفتی (انگلیسی)

7. مشروحۀ دربارۀ ایران و متفقین (انگلیسی)

فهرست اعلام