معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با توجه به اینکه ابن طفیل سراسر عمر خود را در غرب قلمرو اسلامی، اندلس و مراکش کنونی می‌زیسته، ظاهراً در شکل‌دهی به فلسفۀ اسلامی متأخر نقش اندکی داشته است؛ اما اینکه چگونه یکی از مجلدات مجموعۀ «سازندگان جهان اسلام» به او تعلق گرفته، به این دلیل است که ابن طفیل به صورت غیرمستقیم بر درک و دریافت غربیان از حیات فکری مسلمانان مؤثر بوده است. حی یکی از اولین آثار فلسفۀ اسلامی است که به انگلیسی ترجمه شد: نخست در سال 1674 به واسطه از لاتین و سپس در سال 1708 مستقیم از عربی. اگرچه درک و دریافت لاتین از فلسفۀ اسلامی در دوران پیش از قرون وسطی به مدت طولانی بحث و بررسی شده، حی با روایت جزئیات کاوشی که از غلبه بر طبیعت آغاز شده و به روشنگری معنوی انجامیده، در گوش خوانندگان دورۀ مدرن نخستین طنینی جذاب و شیرین داشت. همین باعث شد سیلی از آثار ترجمه و تقلید از حی به چند زبان اروپایی سرازیر شود.

بهترین دلیل برای بذل توجه به حی و نویسنده‌اش این است که اثر خود پاداشی است بر تلاش خواننده. نه‌تنها حی یکی از لذت‌بخش‌ترین تصنیفات ادبی کلاسیک در تمدن اسلامی است، بلکه بهترین مقدمه‌ای است که می‌توان بر فلسفۀ اسلامی انتظار داشت. حی بخش عمده‌ای از این سنت فلسفی پیچیده را با نثری جذاب و قابل فهم به تصویر می‌کشد. حتی اگر ابن طفیل در شکل‌دهی آیندۀ فرهنگ اسلامی تا حدی که خودش آرزو داشته موفق نبوده، تنها اثر برجای‌ماندۀ او برخی از ویژگی‌های جذاب این فرهنگ را تا ابد حفظ کرده است. نگریستن به جهان از دریچه نگاه حی، تا حد زیادی به ما می‌آموزد که جهان برای عالم مسلمان قرن دوازدهم چگونه به نظر می‌رسیده است.

در این کتاب به معرفی ابن طفیل، فیلسوف اندلسی کمتر شناخته‌شدۀ قرن ششم هجری پرداخته شده است. نویسنده بر آن است که روایت بی‌نظیر حی بن یقظان (یا آن‌طور که در فارسی ترجمه شده: زندۀ بیدار) تنها اثر فلسفی بازمانده از ابن طفیل را بررسی کند. عنوان کتاب که نام قهرمان داستان «حی» را به دست می‌دهد، برگرفته از یکی از آثار ابن سینا است. بسیاری از درون‌مایه‌های کتاب نیز چنین هستند؛ هرچند فلاسفۀ دیگری از جمله برخی از معاصران ابن طفیل، این درون‌مایه‌ها را بیشتر مورد بحث قرار داده‌اند.

در فصل نخست نویسنده تصویری از اوضاع سیاسی و اجتماعی دورانی که ابن طفیل در آن زیسته و آثارش شکل گرفته، ارائه داده است؛ به این ترتیب می‌توان ابعاد مختلف فعالیت‌های ابن طفیل و دستاوردهای کلی او را بهتر درک کرد. از نظر تاریخی، چشمگیرتر از همۀ فعالیت‌های ابن طفیل این است که او با پرداخت کمک‌هزینه‌های موحدون، نسل کاملی از دانشمندان را زیر چتر حمایت گرفت. سفارش ابن رشد به ابویعقوب یوسف تنها یکی از نمونه‌های جالب در این راستاست.

برای درک موضع ابن طفیل نسبت به جریان‌های فکری غالب روزگارش، حی مدرکی ارزشمند است و همین هدف اصلی فصل دوم است. در چارچوبی کلی‌تر باید دانسته شود که وقتی ابن طفیل حی را می‌نوشته، چه قصدی داشته، مخاطب کتاب چه کسی بوده و پس‌زمینۀ آنچه ابن طفیل با خوانندگان به اشتراک گذاشته چیست؟ این موارد در فصل دوم بررسی شده است.

زندگی در جزیره‌ای دورافتاده، بدون حضور آموزگاران و معاشران انسانی چطور خواهد بود؟ جهان به چشم فرد چگووه می‌آید؟ فرد راحتی و امنیت را چطور جستجو کرده و کجا بیشترین چالش‌ها را خواهد داشت؟ تجربیات شکل‌دهندۀ زندگی فرد چه خواهد بود؟ و مهم‌تر از همه انسانی که در چنین شرایطی رشد می‌کند، آیا قسمتی از قلمرو حیوانات گشته و در محیط زیست حل می‌شود یا جرقه‌هایی از انسانیت ـ هرچند مختصر و ناگزیر ـ در او زده خواهد شد؟ اینها نخستین سؤالاتی است که با دیدن حی به ذهن خوانندۀ دوران مدرن خطور می‌کند. در فصل سوم نویسنده کوشیده به پاسخ سؤالاتی از این قبیل برسد.

حی خود را در هفت سال یا بیشتر از وجودی زمینی و مادی‌محور، به بلندایی می‌افکند که از آنجا تمام جهان را از سر تا ته، مشاهده می‌کند. این تجربۀ اخیر حتی از منظر وجودی نیز یک تحول است؛ اما مسیری که حی برای رسیدن به مقصد می‌پیماید چیست و آموزه‌هایی که ابن طفیل دوست دارد در این مسیر بگنجاند کدام است. این موضوع دو فصل بعدی کتاب را شکل می‌دهند.

محور اصلی داستان حی، فهم اوست از ساختاری متعالی که مسئول وجود هرچیزی در کیهان است. پیش از این خیزش مفهومی، عطش حی برای دانش با اصطلاحاتی توصیف شده که مشتق از مشاهدات طبیعی است و مختص به انسان ـ درونی، فریبنده و در عین حال بی‌هدف و ناپخته. حی که با رغبتی آتشین به سوی عقلانیت هدایت می‌شود، به‌سادگی اطلاعات را از هر سمت‌وسویی می‌گیرد بدون اینکه مکث کرده یا بپرسد فلان اتفاق چرا و چگونه می‌افتد. در نتیجه خواننده نیز در مواجهه با چنین موضوعاتی در تاریکی‌ رها می‌شود. در این فصل دربارۀ این تجربۀ حی که از منظر وجودی نیز یک تحول است، بحث شده است.

در فصل هفتم پیامدهای تجرد خداوند در الهیات و نظریۀ شناختی ابن طفیل بررسی شده است؛ اینکه ابن طفیل درمی‌یابد که ما چطور خداوند را می‌شناسیم.

برای یک روایت شکستن فرضیات اساسی‌اش همیشه آزارنده است، به‌ویژه اگر این گسست در بخش پایانی رخ دهد. ابن طفیل لازم می‌دیده که پایان خوش و کاملاً بی‌دردسری را برای حی تضمین نکند. درس‌هایی نیز هست که باید از مواجهۀ حی با دیگر مردم و جهان متمدن آن آموخته شود. در فصل هشتم به این جنبه از داستان حی پرداخته شده است و مواجهۀ او با دین بررسی گردیده است.

تأثیر ابن طفیل در روزگار خودش محدود ارزیابی شده و میراث او عمدتاً متفکران جوان‌تری را شکل داد که سیرۀ او را بسط داده و شهرت بیشتری در رشته‌های خود به دست آوردند. سرانجام ابن طفیل در حلقه‌های مسلمانان قرن بیستم به این دلیل به نامی آشنا تبدیل شد که او و حی نقشی مرکزی در تلقی غرب از مسلمانان ایفا کرده بودند. در فصل پایانی کتاب به تلقی‌هایی برای فهم نویسندگی ابن طفیل و ویژگی‌های مشخص او به عنوان یک فیلسوف اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

پیش‌گفتار

1. زندگی و زمانه

2. حیّ

3. زندگی در جزیره

4. طبیعت

5. نفس

6. سه وظیفه

7. خدا

8. دین

9. زندگی بازپسین

کتاب‌شناسی برگزیده

اعلام