معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«جامع الحکایات» نام عمومی نسخه‌هایی مشتمل بر تعدادی داستان است؛ برخی تعدادی کمتر و برخی تعداد بیشتری داستان دارند. موضوع بیشتر داستان‌ها عشقی، ماجراجویی، تعلیمی، فکاهی، تاریخی، اسطوره‌ای و گاه جنایی هستند. این نسخه‌ها گرچه اشتراکاتی با هم دارند، اما هر یک از آنها واجد ویژگی‌هایی است که باعث افتراق جدی آنها با نسخه‌های دیگر است. این افتراق به اندازه‌ای است که هر یک از این نسخه‌ها را باید کتابی مستقل به شمار آورد. بیشتر این نسخه‌ها در سده‌های دوازده و سیزدهم نوشته شده‌اند. نسخۀ تصحیح‌شده در این کتاب از جملۀ مهم‌ترین آنهاست؛ این اهمیت نخست در شمار فراوان تعداد داستان‌ها و دیگر منحصربه‌فرد بودن روایت‌های آن است. همچنین داستان‌های این نسخه، مشتمل بر شمار زیادی از افسانه‌هایی است که روایت‌های شفاهی از آنها در گوشه و کنار ایران ثبت شده است. سرانجام اینکه این کتاب به گویش فارسی ماوراءالنهری تحریر شده و شامل گنجینه‌ای از واژگانی است که امروزه در زبان فارسی رایج در ایران به کار نمی‌روند؛ از این‌رو به لحاظ زبان‌شناسی اهمیت ویژه‌ای دارند.

«شیرزاد و گلشاد» در حقیقت یکی دیگر از کتاب‌های مرسوم به جامع الحکایات است. پیش از این جامع الحکایات نسخه‌های آستان قدس، نسخۀ کتابخانۀ گنج‌بخش و نسخۀ ایندیا آفیس منتشر شده بودند. این نسخه که اصل آن در کتابخانۀ ملی تاجیکستان نگهداری می‌شود، در اصل مجموعه‌ای است از چند کتاب: جامع الحکایات شامل 48 داستان، تحریر ملاقادری از طوطی‌نامه، و خاورنامه. با توجه به اینکه نسخۀ «طوطی‌نامه» از یک‌سو کتابی است مستقل و از سوی دیگر با نمونه‌های چاپی و در دسترس تفاوتی ندارد، از این‌رو در این کتاب تصحیح نشده است. «خاورنامه» نیز روایتی مفصل از این داستان است که در چند موضع افتادگی‌های جدی داشته و از این‌رو در این کتاب تصحیح نشده است.

این نسخه به دست ملاعبدالقادر جویباری طی سال‌های 1308 تا 1316 قمری کتابت شده است. با وجود تاریخ تحریر نسخه، باید گفت داستان‌های آن بسیار کهن هستند. برای نمونه‌ می‌توان به این داستان‌ها اشاره کرد: «بختیارنامه» که روایتی ساده و منطبق بر زبان گفتاری است؛ «هفت وزیر یا سندبادنامه» که داستان‌های درونی آن متفاوت از روایت ظهیری است؛ «شیرزاد و گلشاد» که در حقیقت همان «نه منظر» است. کاتب در ابتدای دست‌نویس فهرستی از داستان‌های مجموعه ترتیب داده که بر اساس این فهرست، مجموعه شامل 82 داستان است. افزایش شمار داستان‌ها در این فهرست به این سبب است که کاتب داستان‌های فرعی را در داستان‌هایی مانند بختیارنامه، هفت وزیر و شیرزاد و گلشاد یک داستان مستقل به شمار آورده است.

نخستین نکتۀ مهم در داستان‌های این مجموعه، تعداد فراوان داستان‌هایی است که روایت‌های شفاهی در گوشه و کنار ایران از آنها ثبت و ضبط شده است. بخش قابل ملاحظه‌ای از داستان‌های اخیر منطبق با افسانه‌های بین‌المللی هستند که در فهرست آرنه/تامپسون طبقه‌بندی شده‌اند.

در مقایسه با جامع الحکایات آستان قدس، گنج‌بخش، ایندیا آفیس و برخی دیگر از این مجموعه‌ها، شیوۀ داستان در داستان در این مجموعه بیشتر به کار رفته است. افزون بر داستان‌هایی که اساس آنها بر این شیوه استوار است مانند شیرزاد و گلشاد، هفت وزیر و بختیارنامه، در داستان‌های دیگری نیز شاهد به‌کارگیری این شیوه هستیم که از جمله می‌توان به اینها اشاره کرد: سیف الملوک و بدیع الجمال، شاهزاده مظفر، وزیر پادشاه غزنین، خجسته و ماریه و نوش‌آفرین. موضوع بیشتر داستان‌های فرعی نیز فرار از مرگ یا تأخیرانداختن در مرگ است با این امید که همین تأخیر باعث فرجی گردد.

یکی از فنون روایتگری در داستان‌های ادب عامه به‌ویژه در داستان‌های عاشقانه کاربرد فراوان شعر است. به‌گونه‌ای که این موضوع را می‌توان یکی از ویژگی‌های ساختاری داستان‌های عاشقانه در ادب عامه به شمار آورد. این شعرها گاه از روایت‌های منظوم همان داستان ـ در صورتی که روایت منظوم داشته باشند ـ نقل می‌شود و گاه شعرهایی مناسب از کتاب‌های دیگر است که یا از زبان شخصیت‌های داستان بیان می‌شوند تا از زبان خود راوی به هنگام روایت یا توصیف. این مجموعه دارای اشعار فراوانی است که بیشترین آنها از سعدی است و کاتب در این شعرها تغییرات زیادی داده است.

نثر کتاب، نثری گفتاری است و به جز بخش‌هایی که به توصیف مربوط می‌شود، به گونه‌ای است که گویا شخصی داستان‌ها را نقل می‌کرده و کاتب آنها را نوشته است؛ از این‌رو سرشار از تکرارهای رایج در زبان روزمره است. از دیگر ویژگی‌های نثر کتاب وجود مثال‌هایی است که در زبان گفتاری نیز رایج هستند. در این کتاب تعداد فراوانی واژه‌های فارسی رایج در فرارود به کار رفته است که در فارسی امروز رایج نیست.