معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آن چیزی که «دریافت» می‌کنیم، الزاماً همان چیزی نیست که تجربه می‌کنیم. سازوکار «دریافت» که تجربۀ انسان و شناخت را ممکن می‌کند، دارای ریشه‌ای عصب‌شناختی است. تجربه‌های حسی انسان که به واسطۀ سازوکار دریافتی او فهمیده می‌شوند و سازوکار دریافتی ناخودآگاه انسان امکان ساخت یک کلیت را در ذهن او میسر می‌کند. تجربه در انسان به واسطۀ حس‌های مختلف او شکل گرفته، به شناخت منجر می‌شود و شناخت پدیده‌ها، اعم از اشیا، رخدادها یا آثار هنری، در انسان لذت ایجاد می‌کند. می‌توان گفت که چگونگی شکل‌گیری لذت که بر اثر ترشح هورمون‌هایی خاص در بدن ایجاد می‌شود، رابطه‌ای ناگسستنی با زیبایی دارد و انسان هرآنچه را که به مثابۀ امری زیبا می‌فهمد، از آن لذت می‌برد. در واقع ذهن انسان برای درک پدیده‌ها آنها را به صورت یک کل دریافت می‌کند؛ در نتیجه لذت ناشی از فهم آنها نیز به زیبایی‌ای کلی بازمی‌گردد. چون حجم ذهن برای داده‌هایی که ذخیره می‌شوند، نامحدود نیست؛ در نتیجه ذهن به صورت خودکار از قابلیتی برای ساده‌سازی پدیده‌ها استفاده می‌کند که عبارتند از نقش و زمینه، مشابهت، مجاورت، تداوم، انسداد، شمول، تقارن و ... . از میان این اصول، اصل نقش و زمینه، مشابهت، مجاورت و انسداد به منزلۀ ابزارهای شاخص‌تر در نقد ادبی مطرح شده‌اند. به همین دلیل در این جلد به چگونگی کاربرد این اصول در تحلیل متن و پیوند پرداخته شده، نشان داده شده که چگونه می‌توان از الفبای شعرشناسی شناختی برای تحلیل ادبیات بهره برد.

به عبارت دیگر دریافت ارتباط تنگاتنگی با تجربۀ انسان از جهان پیرامون دارد و به رمزگذاری جهان به صورت نشانه‌های شمایلی (استعاره)، نمایه‌ای (مجاز)، و نمادین (قرارداد) بستگی دارد که امکان بازنمایی به واسطۀ ذهن را پیدا می‌کنند. در واقع آنچه که در ذهن منعکس می‌شود، خود جهان نیست، بلکه رمزگذاری تصویر جهان یا بازنمایی جهان در ذهن است که در نقد ادبی انعکاسی است از ذهن مخاطب در دریافت و ذهن مؤلف در شکل‌گیری جهان متن.

در این مجلد با نگاهی به کاربرد اصول دریافت از جمله اصل نقش و زمینه، اصل مشابهت و مجاورت و اصل انسداد در حیطۀ ادبی، نویسنده به سراغ متون مختلف ادبی رفته و در مجموع نشان داده که چگونه می‌توان از الفبای شعرشناسی شناختی برای تحلیل ادبیات استفاده کرد.

در فصل یکم دربارۀ اصل نقش و زمینه سخن گفته شده است. اصطلاح‌های گشتالتی نقش و زمینه یکی از مهم‌ترین عناصری است که دریافت انسان را به صورت «چیزی برجسته در پس‌زمینه» سازمان‌دهی می‌کند. به عبارتی «امکان سازمان‌دهی واقعیت را در آگاهی» فراهم می‌کند و این «آگاهی از خود» در آثار هنری و ادبی نیز منعکس می‌شود. در واقع نقش و زمینه یکی از شگفت‌ترین مباحث در نظریۀ گشتالت است که هم از نظر ادراکی و هم از نظر هنری اهمیت ویژه‌ای دارد و امکان تحلیل جهان گفتمان و متن را فراهم می‌کند.

ذهن انسان اجزایی را که دارای ویژگی‌های مشابه هستند، به صورت یک مجموعۀ واحد می‌بیند. اجزای مشابه یکی از روش‌های ساده‌سازی ذهنی برای درک و دریافت یک تجربه یا پدیده است. مشابهت می‌تواند در شکل، اندازه، رنگ، فاصله، جهت و ... وجود داشته باشد که البته مشابهت در اندازه نسبت به دیگر عوامل مشابه دارای گشتالت قوی‌تری است. در فصل دوم به بررسی اصل مشابهت و مجاورت پرداخته شده است.

بسیاری از مهارت‌های شناختی بر اساس اصل انسداد شکل می‌گیرد و ریشۀ حل مسائل در این اصل قرار دارد؛ به گونه‌ای که بعدها در دیگر فعالیت‌های کودک و بزرگسال مانند حل جدول، حل معما، یافتن راه‌حل و جواب مسئله، گره‌گشایی و یافتن معنای پنهان که منجر به ایجاد لذت می‌شود، ریشه در همین اصل دارد. در فصل پایانی کتاب به اصل انسداد: سکوت پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه: دریافت و نقد ادبی

فصل یک: اصل نقش و زمینه

فصل دو: اصل مشابهت و مجاورت

فصل سه: اصل انسداد: سکوت

منابع