معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نوجوانی مفهومی نوپاست و همین نوپابودن، درک و شناخت ویژگی‌ها و خواسته‌های افراد را در این دوره با مشکلاتی روبرو می‌کند. ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد افراد در سن نوجوانی، تغییرهای عاطفی و فیزیکی و شناختی در این دوره و تأثیر انکارناپذیر این دوره بر ادامۀ زندگی سالم روحی و روانی افراد، اهمیت بررسی جنبه‌های مختلف این دوره و عوامل مؤثر بر آن را صدچندان می‌کند.

در این دوره با توجه به تغییر عاطفی و شناختی نوجوانان، با شناخت توانایی‌ها و نیازهای واقعی و به‌روز آنها، باید به دنبال پاسخ‌گویی به کنجکاوی‌های آنها دربارۀ مسائل مختلف جامعه و روابط اجتماعی بود. به همین دلیل حساسیت نوجوان‌های کتاب‌خوان برای یافتن ادبیات مخصوص به خود، ضرورت بررسی ادبیات ویژۀ این گروه سنی را مشخص می‌کند؛ ادبیاتی که مخاطب نوجوان و فرهنگ ویژۀ او را در نظر داشته باشد.

رمان از جمله قالب‌های ادبی است که ساختاری گسترده دارد و می‌تواند مسائل مختلف و طیف گسترده‌ای از موضوع‌ها را در خود جای دهد. از دورۀ مشروطه با گسترش ترجمۀ رمان‌های اروپایی، به‌وجودآمدن داستان‌های کوتاه و بلندی را با محوریت شخصیت‌های نوجوان شاهد هستیم و در دهه‌های اخیر رمان‌هایی با درنظرگرفتن مخاطب نوجوان و به طور خاص با عنوان رمان نوجوان شکل گرفته‌اند.

اکنون و پس از گذشت چند دهه فعالیت نویسندگان برای خلق ادبیاتی ویژۀ نوجوانان که با افت‌وخیزهایی همراه بوده است و با توجه به موقعیت حساس و متزلزل کتاب‌خوانی در میان نوجوانان، این ضرورت بیش از پیش احساس می‌شود که جریان شکل‌گیری و رشد رمان نوجوان با دیدگاهی آسیب‌شناسانه و انتقادی ارزیابی شود. آنچه یقینی است، درهم‌آمیختگی ادبیات ویژۀ نوجوان با دغدغه‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی هر دورۀ تاریخی است که این ضرورت را ایجاد می‌کند با دقت بیشتری سوژه‌های برساخته را در طی این سال‌ها در رمان نوجوان بررسی کرد. بنابراین در این کتاب با بررسی زمینه‌های قدرت‌ساز اجتماعی و گفتمانی در متن که منجر به برساخت مفهوم نوجوانی شده است، سوژه، مفهوم آن و شیوۀ شکل‌گیری آن در رمان‌های نوجوان برگزیدۀ ایرانی بررسی شده است.

فصل اول کتاب اختصاص به معانی و نظریۀ سوژگی دارد. گسترۀ معنایی وسیع سوژه و کاربرد آن باعث شده است با وجود کاربرد زیاد این واژه در نظریه‌ها و بحث‌های ادبی، اجتماعی، روان‌شناختی و ... کمتر بتوان دربارۀ آن به اجماع نظر رسید و دادن تعریفی شفاف و روشن از آن تقریباً ناممکن است. در این فصل سیر تاریخی تحول و تنوع مفهوم سوژه بررسی شده و نویسنده به مفهومی از سوژۀ اجتماعی رسیده است.

در فصل دوم نویسنده در پی پاسخ به این سؤال است که اصل گفتمان چیست و چگونه می‌تواند در برساخت سوژه نقش داشته باشد؟ پیش از بررسی مفهوم گفتمان، جایگاه قدرت از دیدگاه فوکو مرور شده تا بتوان برای بررسی مفهوم گفتمان در این دیدگاه، طرحی جامع‌تر پیش‌رو داشت.

پایۀ اصلی بحث سوژگی، اجتماعی دانستن مفهوم سوژه در ادبیات کودک و نوجوان است. وجود گفتمان‌های بزرگسال در ادبیات کودک و نوجوان و رابطۀ قدرت بین کودک و نهادهای قدرت اطرافش، اصلی ناگزیر در فهم کودکی و نوجوانی و سوژگی اوست؛ اما راهکارهای مختلفی برای بررسی مفهوم سوژگی کودک و نوجوان در پژوهش‌ها بررسی شده که نمی‌توان آنها را رویکردهایی در تقابل با هم دانست. فصل سوم اختصاص به بررسی سوژگی در ادبیات کودک و نوجوان دارد.

در فصل چهارم نشانه‌ها و رمزگان‌های متن و تأثیر آنها در شکل‌دهی گفتمان‌های مسلط بر ساخت سوژۀ نوجوان بررسی شده است؛ برای این منظور، رمزگان‌های مشخص متنی و اجتماعی بررسی شده و پس از آن به بررسی گفتمان مسلط بر ساخت سوژه پرداخته شده است.

در این کتاب، نشانه‌های متنی و اجتماعی بر اساس نظر نظریه‌پردازان نشانه‌شناسی انتخاب شده‌اند تا بتوانند خواننده را در مسیر رسیدن به اهداف پژوهش یاری رسانند؛ نشانه‌های گفتاری، رفتاری و بدن که می‌توانند ابعاد اجتماعی سوژه را نمایان کنند و نشانه‌های زیباشناختی، زبانی و بینامتنی که ابعاد متنی و زبانی را که در برساخت سوژه نقش دارند، مشخص می‌کنند. رویکرد مدنظر در این کتاب، نشانه‌شناسی اجتماعی است که در آن هم‌زمان به بافت زمینه‌ای و متن اثر توجه می‌شود. اسنادی که در این روش بررسی شده‌اند، رمان‌های نوجوانی هستند که در یک دهه (بازۀ زمانی سال 85 تا 95) در ایران به چاپ رسیده‌اند و شش رمان به صورت هفدمند برای رسیدن به پرسش اصلی پژوهش و با توجه به نظر کارشناسان در این زمینه انتخاب شده‌اند. این رمان‌ها از نویسندگان مطرح رمان نوجوان در دهه‌های اخیر و به صورت هدفمند انتخاب شده‌اند؛ سایۀ هیولا (1394)، جنگ که تمام شد بیدارم کن (1389) از عباس جهانگیریان، هستی (1389) از فرهاد حسن‌زاده، عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی (1389) از جمشید خانیان، لالایی برای دختر مرده (1388) از حمیدرضا شاه‌آبادی و شکارچی کوسه‌کر (1392) از عباس عبدی. در فصل پنجم این پژوهش زبان و امور اجتماعی درهم‌تنیده و در هم‌کنش با هم بررسی شده و نشانه‌های زبان به‌مثابۀ زبان در کاربرد، نتیجۀ فرایندهای اجتماعی بوده و جدا از آن بررسی نشده است.

در فصل ششم کتاب، به طور جداگانه به بررسی نشانه‌ها در محوری افقی، بررسی نشانه‌های مشترک در هر شش رمان پرداخته شده است. در این حالت این امکان فراهم می‌شود که بتوان با دیدی کلان‌تر و انتقادی به بررسی فرایندهای گفتمانی شکل‌گیری سوژه پرداخت.

آنچه مشخص است وقتی از سوژگی در رمان نوجوان حرف زده می‌شود، نمی‌توان جنسیت را کنار زد و به مفهومی فراجنسیتی از سوژگی در این رمان‌ها رسید. این رابطۀ معنادار میان جنسیت و سوژگی گفتمانی شده، نشان می‌دهد نویسندگان ما هرچند کوشیده‌اند دیدگاهی انتقادی به بیان این موضوعا داشته باشند، اما به نظر می‌رسد در حد طرح موضوع باقی مانده‌اند. فصل پایانی کتاب به بیان نتیجه‌گیری از مباحث در راستای برساخت سوژگی در رمان نوجوان اختصاص یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: سوژگی: معانی و نظریه

فصل دوم: قدرت و گفتمان

فصل سوم: سوژگی در ادبیات کودک و نوجوان

فصل چهارم: نشانه‌شناسی اجتماعی

فصل پنجم: سوژگی و گفتمان در رمان‌های برگزیدۀ نوجوانان دهۀ اخیر

فصل ششم: روایت تحلیلی جامع

فصل هفتم: برساخت سوژگی در رمان نوجوانان

منابع