معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جستارهای گردآمده در این مجلد همگی از نوشته‌های اولیۀ باختین محسوب می‌شوند و در برخی جوانب، از آثاری که پیش‌تر از او منتشر شده‌اند، متمایزند. یکی از دلایل محبوبیت آنی باختین نزد طیف وسیع و گوناگونی از خوانندگان این است که او را حداقل در قیاس با دیگر نظریه‌پردازانی که اکنون برای جلب توجهات رقابت می‌کنند، مؤلفی آسان‌خوان یافته‌اند؛ اما متن‌های این مجلد بس دشوارند و چنان قدرت سنتز و دانشوری و بردباری عمیقی از خوانندگان طلب می‌کنند که در آثار پیشین او نیاز چندانی به آنان نبوده است.

موضوع اصلی این جستارها عبارت است از «آرشیتکتونیک»، اصطلاحی که در اندیشۀ باختین و در بافتارهایی که به کار گرفته می‌شود، پیوسته معنای جدیدی به خود می‌گیرد؛ اما در این گام‌های آغازین می‌توان آرشیتکتونیک را به عنوان پرسش‌های مرتبط با ساختمان و شیوۀ سازمندی یک چیز دانست. آرشیتکتونیک در این جستارها زمینه‌ای برای باختین فراهم می‌آورد تا از دو مسئلۀ مرتبط بحث کند؛ نخست اینکه نسبت‌های بین سوژه‌های زنده چگونه تحت مقولات «من» و «دیگری» سامان می‌یابند؛ دوم اینکه مؤلفان چگونه از دل نسبتی که با قهرمانان خود می‌سازند، نوعی کلیت آزمایشی را شکل می‌دهند که متن نام می‌گیرد. این نکته مخصوصاً قابل توجه است که آرشیتکتونیک همچنین یک چارچوب مفهومی برای خوانش‌های بعدی و جزئی‌نگرتر او از آثار و مؤلفان خاصی را فراهم می‌آورد که در جملگی آنها رابطۀ جزء و کل آشکارا برجسته است.

دیگر مبحث اصلی این جستارها، زیبایی‌شناسی است. باختین زیبایی‌شناسی را زیرمجموعۀ آرشیتکتونیک تلقی می‌کند: آرشیتکتونیک یعنی مطالعۀ کلی چگونگی ارتباط باشنده‌ها با یکدیگر، اما زیبایی‌شناسی به مسئلۀ کمال‌بخشی یا چگونگی تشکل‌یافتگی جزءها در قالب کل‌ها مربوط می‌شود. کلیت یا کمال‌بخشی همواره اینجا همچون یک اصطلاح نسبی فهمیده می‌شوند: کمال‌بخشی از نظر باختین، دقیقاً کمال‌بخشی از دید یک ناظر است. در ادامۀ مباحث آشکار می‌شود که کلیت داستانی است که تنها می‌تواند از یک دیدگاه خاص و جزئی‌نگر آفریده شود.

همۀ کوشش‌های باختین برای دستیابی به یک گفتگوی علمی میان صورت‌بندی‌های کلی و داده‌های خاص موجد آنها در جستارهای این مجلد به چشم می‌خورند. اما در این جستارهای اولیه، دو سر طیف خاص‌بودگی و کلیتی که باختین طرح می‌کند، گسترده‌ترند و بنابراین چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر با دقت و صراحت بیشتری بررسی شده است. این کار به دو شیوه انجام می‌پذیرد. در شیوۀ نخست، باختین در «مؤلف و قهرمان در جریان کنشگری زیباشناختی» موضع خود را در تقابل با مکاتب «اکسپرسیونیستی» و «امپرسیونیستی» اندیشۀ زیباشناختی تعریف می‌کند و این شاید در زمرۀ نخستین سناریوهای «گلدیلاکی» اوست؛ مکاتبی که در نمونۀ اول (یعنی اکسپرسیونیسم) به سبب زیاده «درونی» و سوبژکتیوبودن و در نمونۀ دوم (امپرسیونیسم) به سبب تمرکز انحصاری و بیش از حد بر ویژگی‌های فرمی بیرونی (فرمالیست‌ها) به بیراهه می‌روند. در شیوۀ نظرگیرتر دوم، باختین با بررسی شماری از نقدها بر خود نظریه، می‌کوشد به شکل نظری در باب مسئلۀ غامض چگونگی کلیت بخشیدن به ضرورت خاص بودن تأمل کند.

رخداد زیباشناختی یکی از مجموعه‌های ویژۀ آرشیتکتونیک است که باختین را در این جستارها بیش از همه به خود مشغول داشته است. او در این جستارها تمایزی قائل می‌شود بین یک «زیبایی‌شناسی عمومی» که شروط همۀ رخدادهای زیباشناختی را وضع می‌کند و یک «زیبایی‌شناسی اختصاصی» که تحت این شروط، مسئول کیفیت‌های ممیزۀ مواد به‌کاررفته در یک فرم هنری مشخص است. باختین چنان‌که برازندۀ اندیشمندی است که تا این حد به مسئلۀ آرشیتکتونیک معطوف شده است، بحث خود را با فرق‌گذاری‌های پیوسته میان این سطوح متفاوت نسبت‌ها پیش می‌برد.

امر زیباشناختی طبق تعریفش در این جستارها مقوله‌ای است که بیش از آنکه با دغدغه‌های سنتی زیبایی‌شناسی دربارۀ «زیبایی» میانه‌ای داشته باشد، با مفاهیم غریبی همچون «ایزولاسیون»، «بیرونیت» و «کمال‌بخشی» مرتبط است. باختین با کنش دریافت حسی به مثابۀ کنش آفریدن یک متن رفتار می‌کند؛ یعنی تقریباً همان‌طور که مؤلفان متن‌ها را ار دل دادگی جهان بیرون از هنر می‌آفرینند.

در پیوست کتاب، جستاری دیگر از باختین آورده شده که تلاشی است برای تحلیل روش‌شناختی مفاهیم و تحلیل مسائل بنیادی بوطیقا بر اساس یک زیبایی‌شناسی عمومی نظام‌مند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار: آرشیتکتونیک پاسخگویی

هنر و پاسخگویی

مؤلف و قهرمان در جریان کنشگری زیباشناختی

مسئلۀ ارتباط مؤلف با قهرمان

فرم مکانی قهرمان

کلیت زمانی قهرمان (مسئلۀ انسان درونی ـ روح)

کلیت قهرمان به مثابۀ کلیت معنایی

مسئلۀ مؤلف

پیوست: مسئلۀ محتوا، ماده و فرم در هنر کلامی