معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

داستان تکفیر به معنای رسمی آن، در جریان شورش بر عثمان در سال 35 هجری، سپس در جنگ جمل، صفین و عمدتاً توسط خوارج پس از حکمیت در سال 39 مطرح شد. در تمام این رخدادها، مورد بحث این بود که گروهی به رغم آنکه در زبان و حتی انجام اعمال شرعی مسلمان هستند، اما به دلایلی از سوی عده‌ای متهم به کفر می‌شوند. خوارج سختگیرترین گروه در این زمینه بودند و مرتکب کبیره را کافر می‌شمردند.

به نظر می‌رسد اتحاد مرجئه و حنفیه به‌ویژه در خراسان، امری که محصول یک پروژۀ سیاسی در مسیر مبارزه علیه امویان بود و از سوی دیگر، سبب رغبت توده‌های ایرانی به اسلام ساده و بی‌آلایش می‌شد، این مذهب را در خراسان گسترش داد و تقریباً ریشۀ مذهب شافعی را در آن نواحی خشکاند. درست در همین نقطه یعنی ماوراءالنهر بحث «کفریات زبانی» مطرح می‌شود. مذهب مرجئه ـ حنفی که در امر اسلام آوردن عجم سهل‌گیر بود، هب دلیل تأکید بر «زبان» به نقطه‌ای رسید که تا این اندازه در تکفیر اشخاصی که سخنان بد و تمسخرآمیز نسبت به دین می‌زدند، سختگیر شده و هر کسی را به اندک جمله‌ای که به نوعی توهین به دین و اجزای آن مربوط می‌شد، کافر تلقی می‌کرد.

این سؤال که چرا بحث الفاظ کفر در مذهب حنفی شکل گرفت، در حالی که در هیچ مذهب دیگری چنین نیست، پاسخش چندان دشوار نیست. مذهب حنفی برخاسته از مذهب ارجاء است؛ مذهبی که معتقد است ایمان به همین الفاظی است که آدمی بر زبان می‌راند و اما ایمان قلبی یا جوارحی، مانند نمازخواندن و روزه‌گرفتن تأثیری در مفهوم ایمان ندارد. بدین ترتیب اگر کسی الفاظ کفرآمیز بر زبان دارند، در واقع و از همین جا ستون ایمانش خراب می‌شود. در واقع مذهبی که برای دفاع از ایمان سهل و آسان شکل گرفته بود، از آنجایی که روی «زبان» و «لفظ» تأکید داشت، اکنون باید مراقب می‌بود که وضع زبانی از نظر ایمان سالم بماند. اگر کسی در الفاظی که بر زبان می‌آورد، تعابیر کفرآمیز به‌کار آورد، طبیعی است که این مذهب بر تکفیر او اصرار بورزد؛ چراکه ایمان شخص را درست از همین زبان درست کرده است. ظاهراً تردیدی وجود ندارد که باب الفاظ کفر منحصر به مذهب حنفی است و اگر شافعیان چیزی در این‌باره گفته‌اند، بر همان اساس است.

از نگارش و تدوین این مجموعه دو هدف در کار بوده است؛ نخست گردآوری شماری از جملات فارسی در متون فقهی حنفی به دلیل نقشی که این جملات در بازنمایی ادبیات فارسی دینی و مذهبی عامیانۀ میان مردن دارد. دوم کمک به فهم بحث تکفیر در مذهب حنفی در عنوانی که از آن با تعبیر «الفاظ کفر» یا «کفریات زبانی» یاد می‌شود. البته در این نگارش نمود بیشتری دارد، هرچند مباحثی نیز دربارۀ مورد دوم یعنی تکفیر مطرح شده است. به دلیل توجه به هدف نخست، الفاظ فارسی در حوزۀ طلاق و سوگند هم ضمیمۀ این کار شده است.

آنچه در این کتاب آمده، ارائه و انتخاب الفاظ کفر فارسی از چند منبع و در واقع مروری است بر آنچه در کتاب‌هایی چون المحیط البرهانی، فتاوای تاتارخانیه و شماری از رسائل مستقل دربارۀ الفاظ کفر آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

الفاظ کفر در مذهب حنفی: پیشینه

آثار مکتوب دربارۀ الفاظ کفر در فقه حنفی

المحیط البرهانی و الفاظ فارسی کفر

الفاظ کفر در فقه حنفی از کتاب فتاوی تاتارخانیه

یکصد و پنجاه و شش کلمه نوشته علمای بلخ

الفاظ کفر در رساله‌ای برگرفته از کنز العبره

الفاظ فارسی طلاق و سوگند در متون فقه حنفی