معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عرفان به گونۀ خاصی از علم و آگاهی اطلاق می‌شود که از راه حس یا عقل و نقل حاصل نمی‌شود، بلکه از راه قلب، یعنی شهود باطنی غیراکتناهی خداوند حاصل می‌شود. کسی که مشاهدۀ عرفانی برایش حاصل می‌شود، اگر بخواهد مشهودات خویش را برای دیگران توصیف کند، چاره‌ای ندارد جز اینکه دریافت‌های خویش را در قالب الفاظ و مفاهیم درآورد تا برای دیگران قابل فهم باشد. مجموعۀ نقل‌ها و گزاره‌های حاکی از شهود عارفان که گاهی با استدلال‌ها و تحلیلات عقلی همراه شده، به مرور دانشی خاص با عنوان «عرفان نظری» را تولید نموده است. در این دانش، بسان فلسفۀ الهی به تفسیر هستی پرداخته می‌شود و در آن دربارۀ خدا و جهان و انسان بحث می‌شود؛ اما بر خلاف فلسفه که در استدلال‌های خود تنها به مبادی و اصول عقلی تکیه می‌کند، عرفان نظری مبادی و اصول کشفی را مایۀ استدلال قرار می‌دهد و آن‌گاه آنها را با زبان عقل توضیح می‌دهد.

محور این کتاب بر اساس اندیشه‌های عرفانی سیدحیدر آملی، صدرالمتألهین شیرازی و پیروان مکتب حکمی عرفانی او همچون ملامحسن فیض کاشانی، ملاهادی سبزواری، آقامحمدرضا قمشه‌ای، میرزا هاشم اشکوری، آیت‌الله شاه‌آبادی، امام خمینی، علامه طباطبایی و شاگردان ایشان تنظیم شده است.

فصل اول دربرگیرندۀ کلیاتی دربارۀ عرفان شیعی است. برخلاف علم و معرفت که بر اساس معانی امروزی خود انواع شناخت را دربر می‌گیرند، عرفان در معنای اصطلاحی خود به گونۀ خاصی از شناخت خداوند اطلاق می‌شود که از راه حس یا عقل و نقل حاصل نمی‌شود، بلکه تحصیل آن از طریق قلب، یعنی شهود درونی و دریافت باطنی است که در بیانات اهل معرفت از این شهود باطنی تعبیر به «ذوق» شده است. در این فصل نخست دربارۀ عرفان و معانی آن مباحثی طرح شده است. عارف کیست، عرفان در اسلام، چیستی عرفان اسلامی و عرفان شیعی و مروری اجمالی بر برخی از مکتوبات عرفان نظری شیعی دیگر مباحث این فصل را شکل می‌دهند.

بسیاری از عرفای شیعه، «توحید وجودی» را به عنوان رکن اساسی عرفان دانسته‌اند. معتقدان به توحید وجودی، در اثبات نظریۀ خود، افزون بر ادعای شهود، به آیات قرآن و روایات اهل بیت و براهین عقلی تمسک کرده‌اند و این امر اصالت اسلامی این نظریه را آشکار می‌کند و نظریۀ اقتباس آن از سایر ملل و نحل را باطل می‌کند. در فصل دوم کتاب، وحدت شخصی وجود به عنوان یکی از محور توحید وجودی، مورد بحث قرار گرفته و کوشیده شده اصلی‌ترین براهینی که در اثبات آن در آثار عارفان شیعه ذکر شده است، مورد توجه قرار گیرد؛ البته پیش از تقریر براهیم و مباحث مربوط به تصدیق این نظریه، ابتدا سعی در ارائۀ تصویر روشنی از وحدت شخصی وجود شده است.

پس از تبیین نظریۀ وحدت وجود، تبیین چگونگی تحقق کثرات به‌گونه‌ای که با وحدت وجود سازگار باشد، مهم‌ترین مسئله‌ای است که باید در عرفان مورد توجه قرار گیرد. از نظر اهل معرفت، شناساندن کثرات به عنوان تجلیات و ظهورات و شئون خداوند، طریقی است که بر اساس آن هم «واقعی‌بودن کثرات» را می‌توان پذیرفت و هم به «منحصربودن وجود در یک فرد» حکم کرد. در واقع توحید عرفانی تنها با قبول وحدت وجود تمام نمی‌شود، بلکه تمامیت آن متوقف بر قبول کثرت در ظهور است؛ از این‌رو لازم است که بحث از چیستی تجلی یا ظهور و احکام آن مورد توجه قرار گیرد. مفهوم تجلی و ظهور در آثار ابن عربی موج می‌زند؛ تا آنجا که برخی آن را «اساسی‌ترین مفهوم در هستی‌شناسی ابن عربی» تلقی نموده‌اند و گفته‌اند هیچ بخشی از جهان‌بینی وی بدون رجوع به این اندیشۀ محوری قابل فهم نیست و تمام فلسفۀ او، به طور خلاصه نظریه‌ای است در باب ظهور و تجلی. در فصل سوم دربارۀ ظهورشناسی، این مباحث مطرح شده است: چیستی، چرایی، کیفیت و مراتب ظهور.

در آثار اهل معرفت، انسان تنها ظهوری است که قابلیت جمع‌نمودن مراتب کلی ظهور را در خویش دارد و از همین منظر، در آثار عرفانی، به‌ویژه آثار برخاسته از مکتب عرفانی ابن عربی، انسان جایگاه خاصی را از آن خود کرده است. تبلور مسئلۀ «انسان» در آثار ابن عربی به اندازه‌ای است که برخی از ابن‌عربی‌پژوهان تمامی مکتب عرفانی او را دربرگیرندۀ تعریفی از انسان تلقی نموده‌اند و فهم کامل عناصر اندیشۀ وی را در گروی پی‌بردن به انسان‌شناسی او دانسته‌اند. در فصل چهارم کتاب که به انسان‌شناسی عرفانی اختصاص یافته، چیستی انسان، چرایی ظهور انسان، چگونگی انسان بررسی و تبیین شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: کلیات عرفان شیعی

فصل دوم: هستی‌شناسی

فصل سوم: ظهورشناسی

فصل چهارم: انسان‌شناسی

منابع

نمایه‌ها