معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

امروزه مفهوم سندشناسی به عنوان یک دانش و تخصص مرتبط با تاریخ مطرح است. با این حال استشهادنامه‌ها به همراه بسیاری از عقود شرعی دیگر، مورد بی‌توجهی و غفلت قرار گرفته‌اند؛ چراکه ورود به عرصۀ سندشناسی و سندخوانی، به‌نوعی مهارت و ممارست نیاز دارد و جسارت بسیاری می‌طلبد.

یکی از کاربردهای سندشناسی، تبیین سیر تحول تاریخی و ساختارشناسی آنان در دوره‌های مختلف است. سندشناسان بر این باورند که اسناد تاریخی را می‌بایست با کمک دانش و فن سندشناسی و بررسی محتوا، اجزا و مصادیق، قاعده‌مند و تعریف و تشریح کرد. با این تعبیر سندشناسی تاریخ اسناد است. در این دانش از قدیم‌ترین سند تا جدیدترین سند مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

یک سند تاریخی اعم از نوشته‌های سلطانی، دیوانی، اخوانیات و اسناد قضایی ـ حقوقی و مالی از دو رکن متن سند (موضوع سند) و اضافات سند (عناصر سندشناسی) تشکیل شده است که متن سند، اصل و رویکردی است که سند به خاطر آن سندنویسی شده است؛ اضافات تابع متن و هر یک از این دو بخش نیز دارای چند قسمت هستند. فصل اول این جلد، به بررسی ساختار سندشناسی، تجزیه و تحلیل محتوای استشهادنامه‌ها پرداخته و دارای یک مقدمه و دو بخش متن و حاشیه است. این فصل بر آن است که به بررسی ساختار و محتوای متن و اضافات استشهادنامه‌ها پرداخته و نشان دهد که فارغ از کارکرد خود در محدودۀ قضایی و حقوقی، چگونه بوده‌اند و چه اطلاعاتی را می‌توان از آنها استخراج کرد که مورد استفادۀ سایر علوم‌ و دانش‌ها قرار گیرد.

هر سندپژوهشی در اولین نگاه با ظاهر یک سند روبرو می‌شود؛ به‌ویژه که غالباً ظاهر اسناد فارسی از نظر نگارگری و صفحه‌آرایی، هنر کتابت و خوشنویسی، چینش مطالب و نظم موجود و سایر ترکیبات ظاهری قابل توجه هستند. استشهادنامه‌ها از لحاظ ظاهری، ساده و فاقد صفحه‌آرایی هستند و از طرف دیگر به دلیل عدم دسترسی مستقیم به خود اسناد، اصالت، ابعاد، جنس، رنگ و ضخامت کاغذ، رنگ و اصالت مرکب و از این قبیل، قابل تشخیص و شناسنامه‌نویسی نیست. فصل دوم این جلد از جمله فصول مهم کتاب است که از جهت ساختار صوری و ظاهری اسناد مندرج در فصل آخر است و دارای یک مقدمه، محتوا و حاشیه است. در این فصل کوشیده شده ویژگی‌هایی که نیاز به لمس و دسترسی مستقیم آنها نیست، مانند چینش عبارات متن و سجلات، شکل مهرها و نوع خط و از این قبیل موارد شرح داده شود.

برای استفاده از یک سند نیاز است که ابتدا طبق اصل و قاعده و استاندارد کلی، بازنویسی صورت گیرد. بازخوانی و بازنویسی اسناد از آن‌رو که می‌تواند به درک بهتر مضامین و محتویات اسناد کمک کند، گام نخست و اصلی‌ترین رکن در سندشناسی و سندپژوهی محسوب می‌شود. در واقع دست‌یابی مناسب به مهارت‌ها و فنون ادبیات تاریخی، تاریخ اجتماعی و ... از طریق بازخوانی اسناد و مدارک تاریخی و اشراف کامل به خوانش آنها، منتهی به استفادۀ بهینه و علمی سند در پژوهش‌های تاریخی می‌شود. فصل پایانی کتاب به تصاویر اسناد و بازنویسی آنها اختصاص دارد که از مراکز آرشیوی مختلف، با قید تنوع موضوعی، محتوایی، تاریخی و ....، برای فهرست‌نویسی انتخاب شده‌اند. در واقع پایه و اساس این پژوهش را همین گردآوری و طبقه‌بندی اسناد شکل داده و اساس توصیف‌ها و تحلیل‌های فصول اولیۀ این جلد است. در این فصل 43 استشهادیه از مراکز آرشیوی مختلف برای فهرست و بازنویسی انتخاب شده که در انتخاب این اسناد، تنوع اقلیمی، موضوعی و زمانی بیشترین نقش را داشته‌اند.

در ابتدای هر بازنویسی، شناسنامۀ اسناد ارائه و پس از بازنویسی متن سند، تصویر آن درج شده است. سبک بازنویسی اسناد، بدین ترتیب است که متن سند به همراه اضافات و حواشی آن بیان شده است. روشی نیز که در ترتیب مجموعۀ اسناد به کار رفته، مبتنی بر نظم منطقی از لحاظ قدمت تاریخی استشهادنامه‌ها بوده است؛ در این بخش اسناد شماره‌گذاری شده و در تمامی توصیف‌ها و تحلیل‌ها و مستندات، شماره‌های زیرنویس‌شده، شمارۀ اسنادی هستند که در این فصل آمده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

فصل پنجم: ساختار محتوایی استشهادنامه‌ها

درآمد

ساختار محتوایی متن

ساختار محتوایی اضافات

اطلاعات مستخرج از استشهادنامه‌ها

فصل ششم: ساختار ظاهری استشهادنامه‌ها

درآمد

ساختار ظاهری متن

ساختار ظاهری اضافات

فصل هفتم: بازنویسی اسناد

درآمد

سخن پایانی

منابع و مآخذ