معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بیدل شاعری پرگوست و از این‌رو تنها آثار منظوم او را نزدیک به صدهزار بیت دانسته‌اند. وی افزون بر بیان فوق‌العادۀ هرنی، خداوندگار ادب و حکمت نیز بوده است. قلمرو سخن بیدل تقریباً همۀ مضامین و زمینه‌های فکری زندگی بشری را دربر می‌گیرد؛ از اخلاق اجتماعی تا مردانگی و آزادگی، از ظلم‌ستیزی تا دوست‌شناسی، از خودآگاهی تا ازخودبیگانگی انسان و .... همۀ مسائل و موضوعاتی هستند که به فراوانی در آثار بیدل به چشم می‌خورد.

زبان بیدل به سبب بهره‌گیری از ترفندهای هنری و خیال‌انگیز، در نگاه نخست برای خواننده سخت به نظر می‌آید. او با کلماتی معمولی و عادی رستاخیز و محشر به‌پا می‌کند. ذهن او به اندازه‌ای سیال است که هیچ گوشه‌ای را از تخیل و تفکر نگذاشته که آنجا سری نکشیده باشد.

تصاویر پارادوکسی و حس‌آمیزی با بسامد بسیار و چشمگیری در شعر بیدل یک عامل سبکی است. بیدل قهرمان مسلّم این میدان است؛ هرچند نمونۀ این تصاویر در شعر دیگر شاعران از جمله خاقانی، نظامی، مولوی، سنایی و سهراب سپهری نیز دیده می‌شود. در این کتاب ضمن مروری بر پارادوکس و حس‌آمیزی، نمونه‌های آن در شعر بیدل نشان داده شده است.

بخش نخست کتاب اختصاص به بررسی احوال و آثار بیدل و ویژگی‌های شعری او دارد. او از بزرگ‌ترین پارسی‌گویان سرزمین هند است. بیشتر عمر خویش را در بنگاله به سر برده و گویند که لفظ بیدل را از روح پرفتوح قبلۀ شیراز استمداد جسته و به عنوان تخلص شعری خود برگزیده است. بیدل در همۀ قالب‌های شعری زمان خود از جمله غزل، قصیده، مثنوی و رباعی طبع بی‌مثالش را نشان داده است. همچنین آثار منثور او عبارتند از: مراسلات، چهار عنصر، رقعات، مقدمه‌ها و نکات.

ویژگی عمدۀ شعر بیدل، اشتمال بر مضمون‌های پیچیده و استعاره‌های رنگین و خیال‌انگیز و سرشار از ابهام و تخیل‌های رمزآمیز شاعرانه است. او را می‌توان شهسوار سخن پارسی در قلمرو این زبان در خارج از ایران دانست. در شعر او پیشینۀ ویژگی‌های سبک هندی را می‌توان یافت؛ ولی در شعر او باز هم خصوصیاتی به چشم می‌خورد که ویژۀ خود اوست و به گونۀ بارزتری در شعر او آن ویژگی‌ها را می‌توان سراغ گرفت.

معنای پارادوکس یا پارادخشی در منطق عبارت است از: گزاره‌ای ساده یا مرکب که مستلزم یک آخشیج یا تناقض ظاهراً یا واقعاً لاینحل باشد. در بخش دوم کتاب نگرشی اجمالی بر پارادوکس در منطق و فلسفه و و آثار صوفیان اسلامی شده است.

گاهی شاعران و نویسندگان دو صفت یا ویژگی متضاد یا متناقض را با هم یک‌جا جمع و وضعیتی خلق می‌کنند که در ظاهر متناقض است. معمولاً در پس این ظاهر متناقض، معنا و مقصودی وجود دارد که منطقی به نظر می‌رسد. در بخش سوم برخی تصویرهای پارادوکسی در غزلیات دهلوی بررسی و سپس دربارۀ آنها توضیحات کافی داده شده است.

حس‌آمیزی، آمیختن ویژگی‌های دو حس از حواس پنج‌گانۀ ظاهری ـ از صور خیالی است ـ که در ادبیات فارسی سابقۀ کاربردی طولانی دارد؛ اما نام‌گاری و رواج آن به دورۀ معاصر بازمی‌گردد؛ به عبارتی دیگر حس‌آمیزی، آمیختن دو یا چند حس در کلام است؛ به گونه‌ای که با ایجاد موسیقی معنوی بر تأثیر سخن بیفزاید و سبب زیبایی آن شود. در بخش چهارم به تعریف و موارد استفادۀ حس‌آمیزی پرداخته شده است.

بیدل سخن‌سرایی است که توسن سخن را با هنرمندی خاصی به جولان درآورده است. حس‌آمیزی یکی از ترفندهای سخن است که سخنور برای زیبایی کلامش از آن بهره می‌برد. بسامد استفاده از این ترفند بیانی در دورۀ سبک هندی ناگهان اوج می‌گیرد و بیدل قهرمان مسلم این سبک بیش از دیگران در این میدان هنرنمایی می‌کند. بخش پایانی کتاب اختصاص به بررسی حس‌آمیزی در غزلیات بیدل دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

بخش نخست: احوال، آثار بیدل و ویژگی‌های شعری او

بخش دوم: نگرشی اجمالی بر پارادوکس در فلسفه و منطق و آثار صوفیان اسلامی

بخش سوم: پارادوکس در غزلیات بیدل

بخش چهارم: حس‌آمیزی

بخش پنجم: حس‌آمیزی در غزلیات بیدل