معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در تاریخ تشکیلات سیاسی و اداری ایران، مقام کلانتر همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است و به طور معمول پس از پادشاه و حاکم، در ادارۀ شهرهای کشور در بخش‌های مختلف در رأس هرم سیاسی و اداری قرار داشته است. کلانتر یکی از مهم‌ترین مقامات رسمی در دورۀ صفویه بوده است که به‌حق می‌توان با مقام شهردار در دورۀ کنونی هم‌طراز دانست. شاید یکی از دلایل اهمیت مقام کلانتر، حجم و اهمیت اموری بود که به وی محول می‌شد.

با گذشت زمان و توسعۀ نظام اداری، مقام و منصب کلانتر محدودتر و با این وجود مهم‌تر شد تا جایی که برای ادارۀ بهتر کشور صاحب‌منصبان از جمله «نقیب» که نایب کلانتر بود و «داروغه» که زیرنظر نقیب انجام وظیفه می‌کرد یا «میر شب» که در نظارت امور شهرها همکاری می‌نمود، زیرنظر کلانتران مشغول فعالیت می‌شدند و این روند در پایان منجر به پیدایش کلانتری‌های متعدد یا مسئولیت‌های مختلف شد که هر کدام بخشی از نظام اداری و سیاسی و نظامی ملک را در اختیار داشتند و برای نظارت بر کار آنها کلانترانی همچون حاج ابراهیم‌خان کلانتر (کلانتر و وزیر در دوره‌های افشاریه و زندیه و قاجاریه) و میرزا محمد کلانتر (کلانتر دوره‌های افشاریه و زندیه) در رأس قرار می‌گرفتند.

در پناه همین مقام و منصب‌ها بود که خاندان‌ها و سلسله‌هایی چون صفویان، افشاریان، زندیان و قاجاریان توان خود را به منصۀ ظهور رساندند. در عصرهای صفویه و قاجاریه، مقام و منصب کلانتر در حکم مدیر امور مالی و اداری شهر به شمار می‌رفت که بعد از حاکم و وزیران، سومین مقام در کشور بعد از بیگلربیگی‌ها بود. آنها مانند حاج میرزا ابراهیم‌خان کلانتر (اعتمادالدوله) خود از وزرا و صدراعظم‌های دوره‌های مذکور هم بودند. آنچه در این کتاب بدان پرداخته شده، مقام و منصب کلانتر در دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه است.

گذشته از سابقۀ تاریخی کلانتر، دربارۀ وظایف و مسئولیت‌های او با توجه به اسناد و مدارک می‌توان گفت اختیارات کلانتر بیشتر به مسائل و امور داخلی شهر محدود می‌شود و تحت نظر حاکم کار می‌کرد؛ بنابراین رسیدگی به امور اجتماعی، اقتصادی و شهرداری بر عهدۀ رئیس شهر یا کلانتر بود. در فصل نخست به‌اجمال دربارۀ مقام و منصب کلانتر، سابقۀ تاریخی آن، حدود و اختیارات و نقش کلانتر در تاریخ بحث و گفتگو شده است.

در زمان صفویان در شهرهای بزرگ، کلانتران مستقیم از جانب شاه که به عنوان یک منصب عمومی مطرح می‌گردید، تعیین می‌شدند. شهرهای بزرگ و عمدۀ این دوره عبارتند از: فارس، تبریز، اصفهان، خراسان و ... که کلانتران در این شهرها رابط بین اهالی مملکت و حکومت بوده است. اولین خاندان کلانتران در تاریخ ایران دورۀ صفویه و حتی قبل از این دوره در فارس بوده‌اند. فصل دوم این کتاب اختصاص به بررسی مقام و منصب کلانتر در دورۀ صفویه دارد.

در دورۀ افشاریه تعیین کدخدایان و بلوک خداهای محلات و ریش‌سفیدان یا مهتران اصناف به عهدۀ کلانتر بود. در دورۀ زندیه نیز کلانتر منصب مهمی بوده است. از بین کلانتران این عصر، کلانتر شیراز که مقر حکومت زندیه بود، از اعتبار و اهمیت خاصی برخوردار بود و از کلانتران معروف این دوران، میرزا محمدحسین شریفی است که در سال‌های پایانی عمرش در زمان کریم زند به این سمت باقی بود. در فصل سوم دربارۀ مقام و منصب کلانتر در دوره‌های افشاریه و زندیه بحث و بررسی صورت گرفته است.

کلانتر در دورۀ قاجاریه مهم‌ترین مقام رسمی شهری بود. کلانتر به منزلۀ نمایندۀ مردم، نه‌تنها از سوی آنها عمل می‌کرد، بلکه مسئول رفتار آنها نیز بود. کلانتر برای اینکه ناظر رفتار مردم باشد، کدخدایی را به مثابۀ وسیلۀ این کار در هر یک از محلات شهر به کار برمی‌گماشت. فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی مقام و منصب کلانتر در دورۀ قاجاریه دارد.

بعد از نتیجه‌گیری در پایان مباحث، در پیوست کتاب، اسناد خاندان کلانتری سیستان در دورۀ افشاریه، متن دو فرمان نادرشاه به کلانتر سیستان و یک سند تاریخی از عصر افشاریه آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: بررسی اجمالی مقام و منصب کلانتر

فصل دوم: مقام و منصب کلانتر در دورۀ صفویه

فصل سوم: مقام و منصب کلانتر در دورۀ افشاریه و زندیه

فصل چهارم: مقام و منصب کلانتر در عصر قاجاریه

نتیجه‌گیری

ضمایم

اسناد خاندان کلانتری سیستان در دورۀ افشاریه، متن دو فرمان نادرشاه به کلانتر سیستان و یک سند تاریخی عصر افشاریه

ذکر چند فرمان (سند عصر قاجار)

منابع