معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

برخی از شاخه‌های ادبیات بیشتر از دیگر شاخه‌ها، مؤلفه‌های روایت را از موقعیت اصلی آن گرفته و حفظ کرده‌اند؛ یعنی از موقعیتی که راوی و مخاطبان، هم‌زمان و هم‌مکان‌اند. این نوع ادبیات ویژگی‌های ارتباطی روشنی دارد و ادبیات کودک نیز درست همین‌گونه است؛ زیرا مخاطبان راوی، به سخن دیگر کودکان، تا حدی بیش از هر ادبیات دیگری، در فرایند خلاقیت نویسنده نهفته‌اند و حضور دارند. کودک در جایگاه خواننده، از بایستگی‌های ادبیات کودک است. با وجود این، همین ویژگی‌های ارتباطی هستند که از نظر برخی، ادبیات کودک یا دست‌کم بیشتر این اثرها را از هنربودن محروم می‌کنند.

به‌ویژه در دهۀ آخر سدۀ بیستم، به‌روشنی هرچه بیشتر، شاهد دو شاخه‌شدن ادبیات کودک به روایت و نوشتۀ خلاق هستیم. بدیهی است که روایت، ادبیاتی است که بیش از همه ارتباطی است و به موقعیت اصلی روایت بسیار نزدیک است. نوشتۀ خلاق به مفهوم هنر گره خورده است که در سراسر سدۀ هجده رو به تکامل گذاشت، در عصر رمانتیک به ثبات رسید و از آن به بعد در موقعیتی چیره قرار گرفت.

ادبیات کودک ادبیاتی است که برای کودکان نوشته و منتشر می‌شود. به این معنا که هم دربرگیرندۀ ادبیاتی است که برای کودکان نوشته می‌شود و هم ادبیاتی که برای بزرگسالان نوشته شده اما با داشتن کودکان در ذهن بازسازی شده و برای کودکان منتشر می‌شود. ادبیات کودک با بزرگسال، به همان میزان که خوانندۀ نقش‌بسته در متنش کودک باشد، تفاوت دارد. بنابراین خودآگاه یا ناخودآگاه کودک باید همچون شرطی لازم برای ارتباط، در فرایند آفرینش اثر دیده شود. مؤلف این کار را با درنظرگرفتن مهارت‌های فرض‌شدۀ خواننده و توانایی‌های دانشنامه‌ای، بینامتنی و بلاغی او به شیوه‌ای انجام می‌دهد که ادبیات کودک آگاهی‌های دانشنامه‌ای خویش را که از ادبیات بزرگسال متفاوت است، ثبت کرده و تجسم بخشد. این نقش‌کردن خواننده در متن که با توجه به مهارت‌های یادشده صورت می‌گیرد، خود را در اثر در قالب سازگارسازی آشکار می‌سازد؛ سازگارسازی‌ای که هم شکل‌دهی بیرونی و هم درونی اثر را دربر می‌گیرد.

آیا ادبیات کودک هنر است یا احتمال می‌رود به هنر تبدیل شود؟ پاسخی که نویسنده در این کتاب تلاش کرده بدهد مثبت است؛ زیرا نوع ویژه‌ای از خوانندۀ نقش‌شده و خواستی آشکار در متن برای آگاهی‌دادن یا تأثیرگذاشتن بر خواننده، خودبه‌خود نه در ادبیات بزرگسال و نه در ادبیات کودک غیرهنری نیست و داشتن نیت هنری، جهان‌شمولی، اعتبار عمومی، پیچیدگی و وحدت و گوناگونی معنی و صدا را نادیده می‌گیرد. در عین حال دوباره باید به این موارد افزود که بخشی بزرگ از ادبیات کودک، نشانه‌هایی از تعلیمی‌سازی شدید را در خود دارد که یا به عمد در لفافۀ زبان عادی پیچیده شده یا نویسنده به دلیل نداشتن مهارت در نگارش، به دنبال پذیرش مطلق از سوی خواننده است و بدین ترتیب امکان مشارکت وی را در متن محدود می‌کند.

«پداگوژیک» اصطلاحی است که بیشتر وقت‌ها برای توصیف ویژگی‌های ارتباطی (بدون توجه به اینکه این ویژگی‌ها در سطح شکل یا در سطح محتوا آشکار باشند) به کار می‌رود. بیشتر وقت‌ها از «پداگوژی» به عنوان اصطلاحی برای انواع معینی از مقیاس‌های سرکوب‌گرانۀ تحمیل‌شده به کودکان استفاده می‌شود؛ در حالی که این واژه دشمن هنر نیست. پداگوژی به‌راحتی می‌تواند مقوله‌ای از هنر باشد.

این کتاب گزارش جامعی دربارۀ ویژگی‌های ادبیات کودک است که تحقیق‌های چند دهه را دربر می‌گیرد و رابطۀ نویسنده و اثر و نیز اثر و خواننده را بررسی می‌کند. نویسنده با بررسی بافت اجتماعی، تربیتی و زیبایی‌شناسی ادبیات کودک نتیجه می‌گیرد که با وجود آنکه به نظر می‌رسد هنر و پداگوژی شباهتی به هم ندارند، میان آنها جدایی نیست و ضرورتاً متضاد یکدیگر نیستند.

فهرست مطالب کتاب:

سخن دبیر مجموعه

پیش‌درآمد

1. درآمد

نقش جامعه

فروانگاری

حاشیه‌نشینی

2. ماهیت اساسی ادبیات کودک (بخش اول)

سازگارسازی

انواع سازگارسازی

یک نمونه: جنگ کسه اثر کلاوس ریفبرگ

چرا سازگارسازی؟

ادبیات ساده‌تر؟

تعلیمی‌سازی و پالایش

سازگارسازی به عنوان راهکار خواندن

نقد بحث سازگاری

3. ماهیت اساسی ادبیات کودک (بخش دوم)

نیت‌مندی

نویسنده و متن

متن و خواننده

گیبسون، بیتسون و وال

متن و توانایی‌های خواننده

سازگارسازی گفتگویی

دو نمونه

نیت میانجی‌ها

متن و دو صدا

کودک چیست؟

4. هنر و پداگوژی

پداگوژیک بودن

پداگوژی و نیت‌مندی

هنر چیست؟

نوری در انتهای تونل

5. سخن آخر

ادبیات کودک چیست؟

یادداشت‌ها

کتاب‌شناسی

واژه‌نامه (فارسی ـ انگلیسی)

واژه‌نامه (انگلیسی ـ فارسی)

نمایۀ موضوعی