معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بسیاری از مثنوی‌خوانان و مثنوی‌شناسان به‌ویژه آنان که در دیار هند می‌زیسته‌اند، بر این باور بوده و هستند که صاحب مثنوی، مولانا جلال‌الدین بلخی بنا بر حکمت‌های خداوندی هنوز به پایان مثنوی چنان‌که می‌خواست نرسیده بود که زندگی‌اش پایان یافت. آنان از بعضی تلمیحات و اشارات مولانا بلخی چنین برداشت کرده‌اند که او خود بر این باور بوده که شخصی می‌آید و طبق مقتضای زمان بر سبک مثنوی این مهم را تکمیل می‌کند و در ادوار بعدی ثابت شد که آن شخص کسی جز عارف شهیر مفتی الهی‌بخش نبوده است.به هر حال طبق این دیدگاه، علامه مفتی الهی‌بخش مکمل این سلسلۀ مبارک است و با سرودن «اختتام مثنوی» به تکمیل داستان‌ها و مطالب مثنوی پرداخته است.

اختتام مفتی الهی‌بخش تکلمله‌ای است بر مثنوی که در آن داستان‌های ناقص مثنوی ادامه یافته و کامل شده است. این تکمله در ایران ناشناخته است؛ اما در هندوستان نزد علما مقبول و مشهور است و از آن به عنوان تکملۀ مثنوی یاد می‌شود. در این کتاب ضمن معرفی این اختتام، متن مصحح آن نیز آورده شده است.

شیخ فاضل علامه الهی‌بخش یکی از علمای برجسته در معارف الهی و سرایندۀ اختتام مثنوی در سال 1162 هجری در کاندهله از توابع دهلی چشم به جهان گشود. مفتی الهی‌بخش کتاب‌های مقدمات فارسی و عربی را نزد پدرش شیخ الاسلام مولانا محمد معرف می‌خواند. پس از خواندن کتاب‌های مقدماتی فارسی و عربی برای ادامۀ تحصیل به دهلی می‌رود و نزد شاه عبدالعزیز ـ صاحب تفسیر عزیزیه ـ فرزند امام شاه ولی‌الله دهلوی از عارفان و محدثان بزرگ علوم متداول را فرا می‌گیرد و مدتی در ملازمت ایشان می‌گذراند. پس از اینکه کتاب‌های متداول آن زمان را نزد شاه عبدالعزیز می‌خواند و از درس فارغ می‌شود، شاه عبدالعزیز سند فارغ‌التحصیلی ایشان را به دست خود نوشته، به ایشان تقدیم می‌کند. در این سند افزون بر ذکر کتبی که نزد ایشان خوانده است، گواهی به صلاحیت و شایستگی عالی ایشان در معقولات و منقولات و فهم بالای ایشان به چشم می‌خورد.

مفتی الهی‌بخش بعد از اینکه از هر دو سلسلۀ ولی‌اللهی و نقشبندیه فیض‌یاب می‌شود و مجمع‌البحرین این دو سلسله قرار می‌گیرد، باز عطش معنوی‌اش او را بر آن می‌دارد که سیروسلوک معنوی و روحانی‌اش را گسترده‌تر کند؛ بنابراین نسبت به سیداحمد شهید ارادت پیدا می‌کند و درصدد این برمی‌آید که از کمالات ایشان نیز بهره ببرد. بعد از آن او شانزده سال آخر زندگی‌اش را در کاندهله می‌گذراند و در کاندهله نه‌تنها دریای فیض او همچنان خروشان می‌ماند، بلکه به اینجا که می‌رسد، وسعت بیشتری پیدا می‌کند و همۀ اوقاتش در درس، افتاء، وعظ و ارشاد و تربیت مردم می‌گذرد و تصنیف و تألیف که علاقۀ اصلی‌اش بوده است، تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و رفته‌رفته به دلیل کثرت مراجعات و مشغول شدن به اصلاح و تزکیه، سلسلۀ تألیف و تصنیف به طور کلی منقطع می‌شود. او به سال 1245 هجری فمری درگذشت و در شمال قصبه کاندهله دفن شد.

در بیشتر کتاب‌هایی که به زندگی و ویژگی‌های مفتی الهی‌بخش پرداخته‌اند، به این مطلب اشاره شده که وی بدون واسطه از مولانا جلال‌الدین فیض‌یاب می‌شد. او صاحب ذوقی لطیف و شاعری موزون الطبع و قادرالکلام بوده و به «نشاط» تخلص می‌کرده است. طبعش چنان روان بوده که هم‌زمان در سه زبان عربی، فارسی و اردو توانایی شعری‌اش را به نمایش گذاشته است. در غزل، قطعه، رباعی، قصیده، مرثیه و در همۀ قالب‌ها قدرت یکسانی داشته و سرمایۀ ادبی عالی و برجسته‌ای از خود به یادگار گذاشته است. گواه قدرت فوق‌العادۀ او در نظم به زبان اردو، ترجمۀ منظوم او از دفتر اول مثنوی معنوی به زبان اردو است. در این ترجمۀ منظوم، تناسب الفاظ و کلمات و حسن و زیبایی بیان، آن‌چنان آشکار شده که خواننده را بی‌اختیار مجذوب خود می‌کند. در فارسی نیز چنین وضعیتی داشته و در ادبیات فارسی مطالعات زیادی کرده و منتخبی از شعرهای شاعران بلندپایۀ فارسی در یادداشت‌های ایشان درج شده است. عالی‌ترین نمونه از توانایی و ذوق ادبی او در فارسی در اختتام یا تکملۀ مثنوی معنوی ایشان به نمایش درآمده است.

اختتام مثنوی تکمله‌ای است بر وزن مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین بلخی که مفتی الهی‌بخش آن را بر همان وزن مثنوی در بحر رمل محذوف در 1150 بیت سروده است. اختتام در واقع دنبالۀ همان دو قصۀ واپسین مثنوی است که در مثنوی مولانا ناقص رها می‌شوند و به سرانجامی نمی‌رسند. مفتی الهی‌بخش اختتام را در سال 1216 قمری به پایان می‌رساند و به محض پایان آن، در حیات خود مفتی نسخه‌های متعددی از آن در دسترس عموم قرار می‌گیرد و تعدادی در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود.

در فصل اول این کتاب به معرفی مفتی الهی‌بخش و زندگی و آثار او پرداخته شده است. فصل دوم در تحلیل ساختار روایی اختتام و مقایسۀ آن مثنوی معنوی است. فصل سوم اختصاص به تحلیل ساختار معنایی و زبانی اختتام و مقایسۀ آن با مثنوی دارد و در فصل پایانی اختتام تصحیح شده است.

فهرست مطالب کتاب:

فصل اول: معرفی سرایندۀ اختتام و چگونگی سرودن اختتام

فصل دوم: تحلیل ساختاری اختتام و مقایسۀ آن با مثنوی معنوی

فصل سوم: تحلیل ساختار معنایی و زبانی اختتام و مقایسۀ آن با مثنوی

فصل چهارم: اختتام مثنوی