معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

انتشار دستاوردهای پژوهشی دربارۀ دین زردشتی از آغاز سدۀ هجدهم میلادی و با انتشار کتاب توماس هاید آغاز شد و پس از آن تاکنون صدها کتاب و مقاله در باب جنبه‌های گوناگون این موضوع منتشر شده است؛ از آن جمله کتاب‌هایی که سیر تاریخی این دین و تحولات آن را بررسی کرده‌اند.

دست‌کم یکی از دشواری‌های پیش‌روی پژوهشگر تاریخ دینی که به نام پیامبرش «دین زردشتی» خوانده می‌شود، آن است که با دینی واحد در سرتاسر تاریخ تقریباً سه‌هزارسالۀ آن سروکار ندارد. با این همه اغلب پژوهشگران موضوع را ساده کرده و دین زردشتی را صرفاً آن‌گونه که در متن‌های این دین یا در درون مرزهای ایران امروز بازتاب داشته و صرفاً با تکیه بر دانش خود که محدود به یکی از حوزه‌های مطالعاتی (دین، زبان‌شناسی، باستان‌شناسی، هنر، تاریخ) بوده، بررسی و معرفی کرده‌اند. چنین رویکردی موجب شده تا بسیاری از جنبه‌های این دین ناشناخته بماند.

دین‌ها به دنیا می‌آیند و در زمینه‌های اجتماعی ـ سیاسی و فرهنگی سیال و پیوسته در تغییر می‌بالند. بنابراین هرگونه تحلیل علمی می‌بایستی تأثیر متقابل میان چنین موقعیت‌ها و نیز عقاید پدیدآمده را در نظر داشته باشد. به علت قدمت دین زردشتی، دشوار است به‌اجمال بتوان گفت که این دین در گذشته چه بوده است. شیوه‌ای که با آن مؤلفی امروزی این دین را تعریف می‌کند، ناچار تحت تأثیر مواد شناخت آن خواهد بود.

جنی رز ـ پژوهشگر مطالعات زردشتی ـ در این کتاب کوشیده تا افزون بر پی‌گیری حضور دین زردشتی در سرزمین‌های دیگر به‌ویژه در آسیای مرکزی و چین، این دین را به منزلۀ دینی زنده اما رودررو با مسائلی که حیات آن را به خطر انداخته‌اند، بشناساند. در واقع هدف نویسنده از نگارش این کتاب، »عرفی راه‌هایی هم به صورت واقعی و هم به معنای راستین کلمه است که این دین در طول تاریخ بر بستر آنها انتقال یافته و به این ترتیب به دست‌دادن چشم‌اندازهایی نو برای فهمی از دین زردشتی است. این راه‌ها اغلب به قلمروهایی ناهموار یا ناشناخته و مخاطره‌آمیز ختم می‌شوند و پیچیدگی‌هایی را بازتاب می‌دهند که لازمه‌اش رمزگشایی این ردپاهای گوناگون است تا این مسیر را هموار کنند.

در این کتاب کاوش در دین زردشتی با توجه به صورت‌های گوناگونی از این دین آغاز می‌شود که امروزه پیروان اندک‌شمار آن با پیش‌زمینه‌های بسیار متفاوت ارائه می‌کنند. بررسی نویسنده با این پرسش آغاز شده و پایان می‌یابد که «زردشتی کیست؟». بهترین رویکرد به این پرسش از طریق آگاهی از رشته‌تعاریفی است که نظریات جاری دربارۀ این دین به دست می‌دهند. زردشتیان بر اساس این پرسش و همچنین بر اساس فهم متفاوت‌شان از قبیل الاهیات و گروش به دین و زناشویی‌های دگرکیشی به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند؛ اما عموماً در حفظ برگزاری آیین‌های جشن‌های فصلی، مراسم کستی بستن و برخی آداب از جمله نمازهای روزانه وحدت رویه دارند.

نویسنده در این کتاب کوشیده بر مضامین و موضوعات متناوبی متمرکز شود که مربوط به مسائل اساسی در خصوص خاستگاه‌ها، هدف و رویدادهای پایان جهان‌اند. ترسیم نقشۀ زمانی از سیر این دین از دورۀ پیش از تاریخ و کوچ ایرانیان به این فلات، سه شاهنشاهی ایرانی و سپس پراکنش، از رهگذر نقاطی معین در زمان، به ردیابی تحول باورها، آیین‌ها و مایه‌های شاخص دین زردشتی کمک می‌کند. ترسیم چنین نقشه‌ای همچنین مستلزم توجه به عقاید فراگیر در هر محیط تاریخی و رمزگشایی سرنخ‌های باستان‌شناختی، جغرافیایی و زبان‌شناختی‌ای است که نقاط تعامل با دیگر ادیان و فرهنگ‌های خاور نزدیک باستان، یونان، هند، آسیای مرکزی و چین را نشان می‌دهند. در این سرح بررسی تاریخ صرفاً سیاسی و اجتماعی مردم ایران کنار نهاده شده و برای جبران این کمبود، فهرستی از منابع پیشنهادی در پایان کتاب آمده است.

این بررسی درزمانی تاریخ کیش زردشت، با مطالعۀ طیف واکنش‌های زردشتیان که در زیر لوای حکومت مسلمانان، هندوها و بریتانیا به منزلۀ «غیر» و «دیگری» می‌زیستند، پایان می‌یابد. چنین برخوردی به‌ویژه با «غیر»اروپایی، چه تأثیری بر تصور زردشتیان از خود داشت و دارد؟ پژوهشگران اروپایی نسبت به دین زردشتی دیدگاه خاص خود را یافته‌اند که این دیدگاه سپس به فرهنگ زردشتی بازخورانده شد. تأثیر این جدل بر خودشناسی زردشتیان تا به امروز ادامه دارد؛ ولی پژوهش‌های غربی به صورت فزاینده‌ای از گاهان نشان‌دهندۀ رویکرد سترون و نافرجام آنان به این دین است.

پایان این کتاب بر شخصیت زردشت تمرکز دارد و با اهمیت سرایندۀ گاهان برای زردشتیان امروز آغاز می‌شود. هرچند از یک دورۀ کهن تا اواخر دورۀ ساسانی، حامیان این دین مشهور به «زرتشتری» هستند، تمرکز متن‌های درونی و بیرونی کاملاً بر پرستش مزدا یا همان مزدیسنایی است. زردشت که از همان آغاز در متن‌های دینی معرفی می‌شود، نامش در هیچ‌یک از کتیبه‌های رسمی سه شاهنشاهی ایرانی نمی‌آید.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

سپاس‌گزاری

دیباچه‌ای بر دین زردشتی

بخش اول: در این «ایسم» چه چیزی هست؟

بخش دوم: وضعیت

فصل یکم: زردشتیان: اکنون و گذشته

فصل دوم: ایرانیان باستان: راست‌گویان و پردیس‌سازان

فصل سوم: دین زردشتی از سلوکیه تا سیستان: دورۀ اشکانی

فصل چهارم: ایرانشهر: کانون ساسانی جهان

فصل پنجم: زردشتیان آسیای مرکزی

فصل ششم: گبرمحله: زردشتیان در ایران اسلامی

فصل هفتم: پارسیپانو: دین زردشتی در هند

فصل هشتم: زردشتیان اینک: بازنگری

فصل نهم: زردشت: اکنون و گذشته

پیووست‌ها:

پیوست یک: گاه‌نگاشت متن‌ها

پیوست دو: پنج گاه

پیوست سه: ساختار یسنا

پیوست چهار: گاه‌نگاشت رویدادهای مهم

فرهنگ نام‌ها و اصطلاحات

پی‌نوشت‌ها

منابع گزیده

نمایه