معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شعر حادثه‌ای است که در زبان روی می‌دهد و در حقیقت گویندۀ شعر، با شعر خود، عملی در زبان انجام می‌دهد که خواننده میان زبان شعری او و زبان روزمره و عادی تمایزی احساس می‌کند؛ در واقع شعر فروریختن و درهم‌شکستن قواعد زبان متعارف و رسیدن به قانون‌مندی‌ها و هنجارهای فراتر بوده تا یک سخن اثرگذارتر جلوه نماید. نخستین دست‌آورد پذیرش شعر به عنوان حادثه‌ای در زبان، ایجاد تمایز میان زبان شعری و زبان روزمره است که شاعر به کمک گریز از هنجارهای زبانی یا هنجارگریزی ادبی به آن دست می‌یابد.

در زبان عربی مادۀ «نزح» به معنای دوربودن است و اصطلاح «انزیاح» از این ماده به معنای هنجارگریزی اتخاذ شده است. هنجارگریزی از یافته‌های مهم فرمالیست‌هاست و امروزه اساس بحث‌های سبک‌شناسی را شکل می‌دهد. آنان زبان ادبی را «عدول از زبان معیار» معرفی و سبک را نیز بر اساس همین اصل مطالعه می‌کنند. گریز از زبان هنجار اگر در آثار شاعر یا نویسنده‌ای بسامد قابل توجهی داشته باشد، یکی از مهم‌ترین عوامل پدیدآورندۀ سبک متون ادبی محسوب شده و از ابزار شعرآفرینی معرفی می‌گدد. انحراف از نُرم در حوزۀ زبان‌شناسی یا هنجارگریزی در واقع به هر نوع استفادۀ زبانی از کاربرد معناشناسی تا ساختار جمله که مناسبات عادی و متعارف زبان در آن رعایت نشود، شااره دارد و شعر در حقیقت چیزی جز شکست نُرم زبان عادی نیست؛ یعنی جوهرۀ آن بر شکستن هنجار منطقی زبان استوار است و این شکستن نُرم، زمانی به وقوع می‌پیوندد که تغییراتی بر زبان یا در آن اعمال شود.

در تاریخ ادبیات کهن و معاصر عربی همواره شاعران بزرگ و صاحب سبک زیادی بوده‌اند که برای متفاوت نمودن زبان شعری و ادبی خود انواع مختلف هنجارگریزی‌ها را در آثار خود به کار می‌برده‌اند و با این کار قصد داشتند که متن اثر خود را به چشم خوانندگان بیگانه بنمایند و محتوای این نوشتۀ خود را طوری نشان دهند که گویی از قبل در این مورد شعری سروده نشده است و این امر خود موجب می‌گردید که خواننده به‌سختی معنای موردنظر شاعر یا نویسندۀ اثر را درک کند و بنابراین لذت بیشتری را ببرد و این یکی از اهداف شاعر از این استفاده به حساب می‌آمد. افزون بر این شاعر می‌خواست با این کار اثر خود را چندمعنایی و تأویل‌پذیر جلوه دهد تا شعر او برای نسل‌های بعد همیشه جدید باشد.

در تاریخ ادبیات گذشتۀ عرب شاعرانی مانند متنبی یافت می‌شدند که به هنجارگریزی در شعر دست زده بودند، ولی این استفاده در ادب معاصر عرب به مراتب از دوره‌های پیشین آن خود را نشان می‌دهد؛ به طوری که این فن را می‌توان ویژۀ دورۀ معاصر دانست و ادعا نمود بیشتر شاعرانی که توانسته‌اند مبدع جریانی نو در شعر این ملت باشند، بیشتر از شاعران دیگر از هنجارگریزی و آشنایی زدایی در دیوان خود استفاده کرده‌اند. با ظهور شعر آزاد و سپید شاعران زیادی چون بیاتی، سیاب، ادونیس و ... با شکستن نُرم زبان معیار، زبان شعری خود را برجسته کردند؛ این شاعران بزرگ نه‌تنها در حوزۀ معناآفرینی و تصویرسازی خوش درخشیدند، بلکه در غنی‌سازی حوزۀ واژگانی زبان و گسترش قلمرو زبان عمده‌ترین سهم را داشته‌اند.

در این کتاب و قبل از ورود به بحث اصلی به تعریف زبان، زبان ادبی، هنجارگریزی و نوآوری‌های حاصل از آن پرداخته شده و در ادامۀ کار به بررسی شیوه‌های مختلف این فن (هنجارگریزی) در شعر شاعران مدنظر اقدام شده و نمونه‌هایی از شعر این شاعران نیز به عنوان شاهد مثال ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: کلیات و مفاهیم

فصل اول: تعریف زبان، زبان ادبی و شعر

فصل دوم: تاریخ ارائۀ نظریۀ صورت‌گرایی (فرمالیسم) و تعریف اصطلاحات وابسته به آن

فصل سوم: بررسی نوگرایی در شعر عربی

فصل چهارم: نگاهی به شعر معاصر عراق و سوریه

بخش دوم: هنجارگریزی و بررسی انواع آن در شعر سیاب، بیاتی و ادونیس

فصل اول: هنجارگریزی و انواع آن

فصل دوم: نمونه‌هایی از انواع هنجارگریزی در شعر سیاب

فصل سوم: بازتابی از انواع هنجارگریزی در شعر بیاتی

فصل چهارم: نقش انواع هنجارگریزی در شعر ادونیس

پی‌نوشت‌ها

فهرست منابع و مآخذ