معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آنچه به موسیقی سنتی ایران غنا می‌بخشد، تنها مضراب‌های سنجیده و پنجۀ قوی نیست، بلکه شور و حال عرفانی است که به آن، لطف و گیرایی می‌دهد. در گذشته آموزش موسیقی نیز از همین زمینه‌های معنوی و روحانی مایه می‌گرفت. رابطۀ استاد و شاگرد، رابطه‌ای عمیق و مبتنی بر ارزش‌های معنوی بود. شاگرد استاد خود را مربی و مرشد خود می‌دانست و استاد نیز در مقابل به شاگرد خود به چشم یک فرزند معنوی می‌نگریست. جلال و رفعت موسیقی سنتی ایرانی به همین معنویت مربوط می‌شود.

طی هزاره‌هایی که مردمان ایران‌زمین، چه در سال‌های گستردگی این پهنه و چه در سده‌هایی که بخش‌هایی به عللی از این پیکره جدا شد، با نغمه‌ها و ترانه‌ها و موسیقی بومی و نواحی خود پیوندهای ملی را حیات و انسجام می‌بخشیده‌اند و همین سرمایه‌های فرهنگی، یکپارچگی کنونی را با همه تنوع و تعددی که در گویش‌ها و ساختار و ضرب‌آهنگ نغمه‌ها به تناسب شاخصه‌های نسبتی و جغرافیایی دارد، تضمین کرده است.

بی‌تردید حلقه‌های پیوند و استمرار این احساس و اندیشه میان نسل‌های مختلف مرهون درک و خلاقیت هنرمندانی است که بیان هنری خود را در بستر استعداد و نبوغ زاینده بارور کرده، به فراخور خود و زمان و زمانه، آن جانمایه‌های کهن را به نسل‌های دیگر منتقل کرده‌اند. به همین لحاظ نیل به درجات عالی و ایستادن در قله‌های هنر ملی امری دشوار و تنها برای معدودی از هنرمندان میسر شده است. در یکصدسال اخیر که موسیقی ملی در چارچوب‌های تعریف‌شده مطرح گردیده و ارزیابی هنری در این حوزه را بیش از پیش میسر کرده است، استاد جلیل شهناز چه در حوزۀ توانایی اجرایی و دانش فنی و چه ذهنیت خلاق و پوینده توانسته است دریچۀ روشن و دلپذیری از موسیقی اصیل ایران‌زمین را پیش‌روی مخاطبان و هنردوستان بگشاید.

مهم‌ترین شاخصه در آثار استاد شهناز، خلق و اجرای نغمه‌های بدیع و ماندگار در بداهه‌نوازی‌ها و عبور استادانه از گوشه‌ها و نغمه‌های کهن است که البته توانسته جایگاهی ممتاز را برای این استاد و هنر ملی تثبیت نماید. آثار استاد جلیل شهناز به عنوان یک خلاق و مجری موسیقی ملی، افزون بر وجهۀ ممتاز نغمه‌ها که هنرمندانه با موسیقی کهن پیوند یافته است، الگوی یگانه و ارزشمندی را برای شناخت و ارزش موسیقی آوازی فراهم کرده است.

از آنجایی که موسیقی آوازی افزون بر اهمیت و اعتبار ویژه در موسیقی ایران، علاقمندان گسترده‌ای میان مخاطبان ایرانی در نسل‌ها و طبقات اجتماعی مختلف دارد، خلق و ارائۀ نغمه‌های ملهم از موسیقی ملی و آرایش و ساختاری نوین و ماندگار را باید از مهم‌ترین خدمات ارزندۀ این استاد بزرگ به موسیقی معاصر ایران به‌ویژه در موسیقی آوازی قلمداد کرد.

نواخته‌های ضبط‌شده از این استاد بی‌بدیل و «شاعر تار» در نیم‌قرن گذشته، مجموعه‌ای از قابلیت‌ها را ارائه می‌کند که در میانشان، سهم یک عامل بیش از دیگران است: خلاقیت موسیقایی. چنان‌که در کار بیشتر تک‌نوازان بزرگ معاصر نیز چنین است.

آنچه در ضبط‌های پرشمار استاد جلیل شهناز، شنونده را به اشتباه می‌افکند، پیچیدگی ذهنیت خلاق و استثنایی او در بهره‌گیری از انبوه مطالب، تکنیک‌ها و شگردهایی است که در هر اجرا و در هر ضبط، بنا به خواست نوازنده و شأن برنامه، با نت جمله‌های انتخاب‌شده برای اجرا و نیز عوامل دیگر متغیر است. بکری جمله‌بندی‌های شاعرانه، گوناگونی ضرب، ریتم، صداسازی‌ها و اوج احساس در جنس ناب و آوازگونۀ موسیقی‌اش، راز دلربایی تار شهناز است. جادوی هنر استاد جلیل شهناز شنیدنی و توصیف‌ناپذیر است، مگر به شعر و غزل.

این کتاب در نه فصل به زندگی هنری و آثار هنری استاد جلیل شهناز می‌پردازد. بعد از گذری بر زندگی هنری استاد شهناز و مکتب موسیقی اصفهان، بخشی به بداهه‌نوازی استاد شهناز، بخشی دربارۀ کوک‌های خاصی که ایشان مبدع آن بودند و بسیاری از مسائل تکنیکی دیگر در کتاب آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: زندگی هنری استاد شهناز: نابغۀ تار ایران را بهتر بشناسیم

فصل دوم: مکتب اصفهان

فصل سوم: استاد بداهه‌نواز

فصل چهارم: حافظانه‌نوازی استاد شهناز

فصل پنجم: ویژگی‌ها و تکنیک‌های نوازندگی استاد شهناز

فصل ششم: استاد در آیینۀ سخن

فصل هفتم: استاد در سخن فرهیختگان هنر

فصل نهم: معرفی برخی از اجراهای استاد شهناز

منابع