معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اخبار، گزاره‌ها و تحلیل‌ها از هویت زرتشت آن‌قدر متباین‌اند که از این کهن‌چهره، صد گمان و اسطوره پرداخته‌اند و وی را به ده‌ها رسته بسته‌اند. سزاست که بگویند زرتشت‌پژوهی بسان جورچینی است که اشکال مختلف را به واسطۀ چینش‌های مختلف به دست می‌دهد و هر چینش، سازه و مفهومی می‌پروراند مغایر با تمام سازه‌ها و مفاهیم قبلی. چنان‌که برخی زرتشت را اولین پیامبر الهی و منشأ همۀ ادیان معرفی می‌کنند و دعوی خود را از دل گاهان می‌جویند و می‌جورند و دیگرانی زرتشت را پایه‌گذار حکمت و فلسفه می‌خوانند و پندار خویش را به اخبار فلاسفه و فهلویون مزین می‌کنند. عده‌ای نیز زرتشت را منجم و از پایه‌گذاران علم نجوم و تنجیم می‌دانند یا تنظیم گاه‌شمار و حتی تدوین بسی علوم غریبه و همچنین علم الحروف را به او منسوب می‌کنند و برای وصول به این تصویر، رشته‌ای از گزارش‌ها را به هم پیوند می‌زنند. باز می توان کسانی همچون هرتسفلد را یافت که زرتشت را سیاست‌مدار یا دسیسه‌گر سیاسی در عصر هخامنشی می‌شناسانند.

با انبوه این برساخته‌های مهم و اخبار مجمل می‌توان زرتشت را از پایه‌گذاران تصوف ایرانی معرفی کرد یا می‌توان وی را از خاندان سلاطین مادی خواند و او را شاه مغان نامید.

پیامبری زرتشت موضوع پرمناقشه‌ای است که هر گروه به گونه‌ای در رد یا اثبات آن، ادله و شواهدی مطرح کرده است. کهن‌بودن شخصیت زرتشت، تشویش اسناد، ناهمگونی آنها از لحاظ اعتبار، تجمیع نکردن یک‌بارۀ نظریات و فقدان بررسی، تجزیه و تحلیل جامع موجب شده است مسئلۀ پیامبری زرتشت همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی بماند.

فصل نخست کتاب در بررسی مصطلحات و تبیین اولیات است. چنان‌که از نام کتاب هویداست، پیامبری و زرتشت کلیدواژگان اصلی این کتاب هستند که یکی از مقولۀ مفهوم‌شناسی است و باید حدود و ثغورش مشخص شود و دیگری از مقولۀ هویت‌شناسی است و باید ممیزات فردی و شخصیتی‌اش مبرهن شود. دیگر آنکه وقتی سخن بر سر پیامبری زرتشت است، آنچه به ذهن متبادر می‌شود، کتاب منسوب به اوست؛ بنابراین طبیعی است که مسائلی از اوستا نیز گزیده بیان شود. به این مسائل در فصل نخست پرداخته شده است.

متون زرتشتی که بیشتر آنها از لحاظ زبانی به دو بخش اوستایی و پهلوی تقسیم می‌شود، دو سبک و رویکرد مغایر دارد. از سویی در اوستا با کیش کهن زرتشتی مواجهیم که سنخ پیام‌آوری در آن با ادیان شرقی و اشراقی همخوان است و سیر اشراقی برخلاف نبوت که برگزیدگی از سوی خدا است، صعودی از جانب منادی است که به شهودی دست یافته و فروماندگان را به حرکت در این مسیر می‌خواند. اما روی دیگر سکه متون پهلوی که حاکی از کیش زرتشتی متأخر است، عمدتاً در دوران اسلامی نگاشته شده و قالب آنها با پیامبری در ادیان ابراهیمی سنخیت دارد. در فصل دوم هر دو مأخذ بررسی شده تا از سویی جنش پیام‌آوری در اوستا نمایان شود و از سوی دیگر دگرگونی یک دین از سنخ ادیان شرقی یا آریایی به دینی ابراهیمی به نمایش درآید.

اززمانی که نام زرتشت در مدارس شرق‌شناسی بر سر زبان‌ها افتاد، گرایش‌ها و گمان‌های مختلفی دربارۀ هویت دینی وی مطرح شد. برخی با همان قالب شناختی خود از ادیان ابراهیمی، زرتشت را با انبیای بنی‌اسرائیل هم‌سنخ دیدند و وی را تمام‌کنندۀ کار ابراهیم (ع) دانستند و برخی با توجه به بررسی‌های زبان‌شناختی زرتشت را از چشم‌انداز منابع کهن زرتشتی و در قیاس با کیش‌های آریایی و غیرابراهیمی نگریستند و سنخیت آیین‌های هند و آریایی با او را مهم دانستند. در فصل سوم پیامبری زرتشت از دیدگاه مستشرقان تبیین شده است.

کلام اسلامی برخلاف گفتمان مستشرقان دین‌پژوه که هر دریافتی را تجربۀ دینی می‌دانند، بین کهانت، پیشگویی، القائات شیطانی و نفسانی، وحی و برگزیدگی الهی تمایز قائل است و به‌خودبستن برخی شئونات نبوت را در پذیرش ادعا کافی نمی‌داند. هرچند پیامبرداشتن مجوس محل وفاق مسلمانان است؛ ولی آیا می‌توان برای یکسان‌انگاری زرتشت با نبی مجوس گواهی آورد؟ تا یک سده پیش کمتر کسی در جوامع اسلامی مسئلۀ پیامبری زرتشت را جدی می‌پنداشت و چنان‌که ناپیر مالکوم انگلیسی در «سفرنامۀ یزد» آورده، حتی مردم یزد که زرتشتیان در میان آنها زندگی می‌کردند، در پیامبری زرتشت تردید جدی داشتند. در فصل پایانی کتاب، پیامبری زرتشت از دیدگاه مسلمانان تبیین و بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: چیستی نبوت و کیستی زرتشت

1. پیامبرشناسی

2. زرتشت‌شناسی

فصل دوم: پیامبری زرتشت از دیدگاه زرتشتیان

1. نبوت زرتشت در گات‌ها

2. ادلۀ پیامبری زرتشت در دیگر بخش‌های اوستا

3. ادلۀ نبوت زرتشت در متون پهلوی و پارسی

فصل سوم: پیامبری زرتشت از دیدگاه مستشرقان

1. زرتشت شمنی

2. زرتشت سیاست‌مدار

3. زرتشت، مجدد آیین هندوایرانی

4. زرتشت، پیامبر ثنویت

5. زرتشت، منادی یکتاپرستی

فصل چهارم: پیامبری زرتشت از دیدگاه مسلمانان

1. مجوس‌شناسی

2. ادلۀ قائلان به پیامبر دروغین (متنبی) بودن زرتشت

3. دلایل قائلان به پیامبری زرتشت

سخن پایانی

منابع

نمایه