معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تئوری‌های ادبی با موضوع‌های متنوعی سروکار دارند. برخی از آنها حول پرسش‌هایی می‌گردند که در رابطه با مفهوم ادبیات هستند. ادبیات چیست؟ پرسش اصلی این گروه از پژوهشگران است. برخی دیگر آثار ادبی را در مقایسه بررسی می‌کنند و شیوه‌های تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بر یکدیگر را دنبال می‌کنند؛ تلاش اینها پیداکردن اصول ساختاری و تفسیر اثر از زاویۀ ادبی است. این تئوری‌ها می‌خواهند بدانند کارکرد ادبیات چیست. گروه سوم ادبیات را در گستره‌ای فراتر می‌بینند و می‌خواهند آن را در پیوند با دانش‌های دیگر مثل زبان‌شناسی، سیاست، جامعه‌شناسی یا روان‌شناسی مطالعه کنند؛ اینجا یا ادبیات موضوع مطالعۀ پژوهشگر می‌شود یا در آن به دنبال مسائل غیرادبی‌ای چون فلسفه، روان‌شناسی، ساختار قدرت و ... می‌رود. گروه چهارمی نیز هست که با ترکیب‌کردن روش‌ها می‌خواهد کارکرد ادبیات بر حس و اندیشۀ آدمیان را مطالعه کند.

بست به رویکردهای ما، تئوری‌های ادبی را می‌توان در سه یا حداکثر چهار گروه بزرگ جای داد: 1. آنهایی که روی زبان به عنوان ابزار ادبی تمرکز می‌کنند که بلاغت کهن‌ترین و مسلط‌ترین تئوری در این گروه است؛ 2. آنهایی که روی معنا تمرکز می‌کنند که تفسیر کهن‌ترین شیوۀ بررسی در این گروه است و هرمنوتیک از مدرن‌ترین شیوه‌ها است. این شیوه‌ها معمولاً در پیوند با دانش و رشته‌ای بیرون از ادبیات کار می‌کنند؛ 3. آنهایی که روی سیستم و ساختار ادبی به عنوان اصول تعیین‌کننده در شکل‌دادن آثار ادبی تمرکز می‌کنند که کهن‌ترین نمونۀ آن بوطیقای ارسطو است و در دوران معاصر ساختارگرایی؛ 4. شیوۀ چهارمی نیز وجود دارد که آثار ادبی را در پیوند با حسی که در مخاطب برمی‌انگیزند، مورد مطالعه و طبقه‌بندی قرار می‌دهد. این گروه در پی مطالعۀ کارکرد ادبیات برای مخاطب است. این تئوری که معروف به «رَسَ» است را می‌توان در پیوند با گروه سوم مطالعه کرد.

با تمرکز روی هر کدام از این رویکردها و پرسش‌های محوری آنها، شیوۀ بررسی نیز تغییر می‌کند؛ تا آنجا که بسیاری از نوشته‌های مربوط به تئوری ادبیات با توصیف مجموعه‌ای از شیوه‌های نقد آغاز می‌شوند. کار تئوری‌ها در اینگونه نوشته‌ها تکمیل شیوه‌ها و رویکردهای مطالعاتی است. هدف هم بیشتر تعیین جایگاه هر یک از این تئوری‌ها و کارکرد آنهاست. با این همه، تئوری‌های مطرح مثل بوطیقا، زیبایی‌شناسی، ساختارگرایی، ساخت‌گشایی، فمینیسم، روان‌تحلیلی، مارکسیسم، بوطیقای اجرا ـ اظهار از باختین، یا تاریخ‌نگاری فوکویی مشترکات زیادی دارند که کمتر در مقایسه با یکدیگر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. برای همین اغلب سخن از خود تئوری رفته و کمتر توجهی به گونه‌های مختلف آن شده است.

در این کتاب «تئوری ادبی» با روشی بینااصولی بررسی شده است. روش بینااصولی‌ای که هم بر زبان و زبان‌شناسی تکیه می‌کند، هم بر تاریخ، هم بر فلسفه و معنا و هم بر ساختارها، ژانرها و گفتمان‌های ادبی. به سخنی روش‌های اندیشمندان برجسته‌ای چون باختین، فوکو، ریکور یا دریدا از یک‌سو و کسانی چون افلاطون، ارسطو، ابن‌سینا، خواجه نصیرالدین از دیگرسو و نیز تودورف، یاکوبسن و حتی ویتگنشتاین از سوم‌سو در نظر گرفته می‌شود. مطالعۀ روند فکری هر یک از این اندیشمندان نشان می‌دهد که استفاده از اصول فکری از حوزه‌ها و سنت های دیگر نقش مهمی در تحولات فکری آنها داشته است.

روش این کتاب بر آن است که در هر فصل بر یکی از رویکردهای پیش‌گفته تمرکز کند و به این ترتیب پرسش‌های مشخصی پیش روی خواننده بگذارد؛ بعد تلاش خواهد کرد که نشان دهد یک تئوری خاص چگونه به این پرسش‌ها پاسه می‌دهد. اگر بخواهیم از سه رویکرد بنیادی موضوع را دنبال کنیم، می‌توان گفت تمرکز بلاغت بیشتر بر این پرسش است: یک اثر چگونه گفته شده است؟ یعنی سبک و شیوۀ بیان آن چیست؟ رویکرد تفسیری می‌خواهد بداند چرا نویسنده این را گفته و هدف از گفتن آن چه بوده است؟ برای همین هم بیشتر متن را در پیوند با یک پس‌زمینۀ فکری، اعتقادی، روان‌شناختی یا سیاسی معنا می‌کند. مطالعۀ بینامتنی در این رویکرد نقش مهمی دارد؛ به‌ویژه اگر بخواهد ببیند متن با چه متن‌های دیگری در گفتگو بوده است. اما تمرکز گروه سوم بر اصولی است که از درون سیستم ادبیات بر ذهن نویسنده هنگام تولید متن تأثیر می‌گذارد و در واقع برای او بستری می‌آفریند برای شکل‌دادن اثر. از سوی دیگر اثر را در بستر انتظارات ژانر برای خواننده عرضه می‌کند. بنابراین این گروه بیشتر در پی آن است که هویت ساختاری یک اثر را پیدا کند. گروه چهارم نیز با تمرکز بر شیوۀ بینااصولی مرزهای میان این گرایش‌ها را برمی‌دارد و در بررسی از همۀ این شیوه‌ها به عنوان ابزار بهره می‌برد. پساساختارگرایی فوکویی، ساخت‌گشایی دریدایی و ساختارگرایی هرمنوتیک ریکور از نمونه‌هایی هستند که بینااصولی به ادبیات پرداخته‌اند و هم‌زمان آنها را با گفتمان‌ها و مفاهیم مختلف در پیوند گذارده‌‌اند.

در این کتاب تمرکز بیشتر از هر چیز بر تئوری‌های گروه‌های سوم و چهارم است و تئوری‌های دو گروه دیگر در پس‌زمینه و در پیوند با این تئوری‌ها مطرح شده‌اند.

این کتاب شامل دو بخش بنیادی است. بخش اول شامل چند گفتار دربارۀ خود تئوری، مفهوم و کاربرد آن در اندیشه‌های مدرن است و سپس تئوری ادبی به عنوان یک ژانر جدید می‌آید و در آخر کارکرد ادبیات بر جامعه. بخش دوم به پنج تئوری می‌پردازد. دو تئوری اول مبنایی درزمانی دارد و دو موضوع «لذت» و «مدرن شدن» را در چارچوبی تاریخی و جغرافیایی می‌گذارد تا بازتاب آنها را بر دیگر تئوری‌ها و به‌ویژه تئوری‌های ادبی نشان دهد. در سه فصل بعد تلاش شده تئوری‌های تودورف، فوکو و دریدا طرح شوند. تئوری‌های مطرحی در اندیشه‌های ساختارگرایی، پساساختارگرایی و ساخت‌گشایی همراه با مثال‌های ادبی و بیشتر فارسی که اصول و کارکردهای آنها را بازشکافی می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

1. تئوری چه می‌تواند باشد؟

ژانری به نام تئوری

تئوری ادبی بر بستر آفرینش‌های ادبی

ژانر مبنایی مهم برای تئوری ادبی

2. تئوری در کاربرد

تئوری لذت در زمان‌ها و فرهنگ‌های مختلف

زبان و فرآیند مدرن شدن در کشورهای مختلف

تئوری شگرف تودورف و بوف کور

خوانش ادبی از طریق گفتمان

متافیزیک زبان: تئوری غیاب دریدا

کتاب‌نامه

نمایه