معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فاطمه مرنیسی (زادۀ 1940 در فاس، درگذشتۀ 2015 در رباط) نویسنده، محقق، استاد دانشگاه، جامعه‌شناس و فعال حقوق زنان مسلمان مراکشی بود. او از جمله کسانی بود که مطالعات اصلی‌اش را حول محور زنان مسلمان و نقش و جایگاه آنها در فضای بعد از اسلام پیش برد و از این‌رو می‌توان وی را یکی از فعال‌ترین افراد در زمینۀ فمینیسم اسلامی دانست.

مرنیسی در این کتاب به بررسی تصویر ارائه‌شده از زنان مسلمان در فرهنگ و ادب اسلامی می‌پردازد؛ منابع فرهنگی مختلف چون داستان‌ها و حکایات، فرهنگ قصه‌گویی شفاهی و نقاشی‌ها و مینیاتورهای اسلامی را بررسی می‌کند و در جستجوی پاسخ به این سؤال اصلی برمی‌آید که در حالی که در این منابع زنان همواره نقشی پویا و فعال و در تکاپو، سرآمد زمانه و اهل فضل و دانش و ماهر در علوم گوناگون (از شعر و ادب گرفته تا جنگاوری و شکار) داشته‌اند، چرا همین زنان وقتی به غرب سفر کرده‌اند و در فرهنگ و هنر غربی بازنمایی شده‌اند، به‌ناگاه تصویری منفعل، بی‌حرکت و گویی اسیرواره پیدا کرده‌اند؟

نویسنده برای پاسخ به این سؤال شهرزاد قصه‌گوی هزارویک‌شب را به عنوان شخصیت اصلی برای مقایسه برمی‌گزیند؛ قصه‌گوی اساطیری که جایگاهی فراموش‌نشدنی در فرهنگ عامۀ کشورهای فارسی‌زبان و عرب‌زبان دارد و با تیزهوشی و شیرین‌سخنی نه‌تنها جان خویش را نجات داده و از چنگال مرگی که شهریار به او وعده داده بود گریخت، بلکه پادشاه سرسخت و ستم‌پیشۀ یک مملکت را هم به حاکمی عادل و منصف بدل کرد و جان‌های دیگر را نجات داد. با این حال مرنیسی با بررسی در داستان‌های شهرزاد که به زبان‌های دیگر ترجمه‌ شده‌اند و نیز مرور داستان‌های نویسندگان سرآمدی چون ادگار آلن پو که یکی از داستان‌های شهرزاد را مورد اقتباس و اشارۀ خود قرار داده است، با شگفتی می‌یابد که این زن فرزانه و سرآمد در غرب به گونه‌ای دیگر بازنمایی شده و تصویری اغواگرانه و جنسی و مکار و فرصت‌طلب پیدا کرده است.

حال سؤال مرنیسی این است: تصوری که غرب از «زن» دارد و تصویری که می‌خواهد به عنوان الگو بنمایاند و ترویج دهد چیست؟ او با بررسی‌های بیشتر و صحبت با نویسندگان، روزنامه‌نگاران و محققان اروپایی به مطالعۀ نقاشی‌های غربی و آثار افرادی چون ماتیس، انگر و حتی پیکاسو می‌پردازد و این بار هم دوباره چیزی که در معروف‌ترین نقاشی‌های غربی از زنان (و به‌ویژه زنان شرقی) می‌بیند، انفعال مطلق است؛ تصویری که موجب برآشفتگی مرنیسی است و او را به مقایسۀ آن تصاویر با مینیاتورهای اسلامی که در آنها زنان در حال شکار و سوارکاری و ماجراجویی به تصویر کشیده شده‌اند، وامی‌دارد. او با نوشته‌های فیلسوفانی چون کانت آشنا می‌شود و با مطالعۀ این جمله از او که زنان متمایل به علوم و صاحب فن و مهارت را «زشت‌رو» توصیف کرده و به دختران جوان هشدار داده بود که مطالعۀ بیش از حد نیاز باعث می‌شود شانسشان برای ازدواج پایین بیاید (!!!!) به این بحث می‌پردازد که در کشورهای اسلامی چنین تمایزی کمتر به چشم می‌‌خورد و با مرور آمارهای منتشرشده توسط یونسکو، به سهم زنان مسلمان از صندلی‌های دانشگاه‌ها و نیز اقبال و تمایل‌شان به رشته‌های فنی و مهندسی اشاره می‌کند.

همچنین نگاه به ساختار حرمسرا و جایگاه مشخصی که در شرق داشته و مقایسۀ آن با تصویری که غربی‌ها از حرمسرا برای خود ترسیم کرده‌اند، دیگر دغدغۀ نویسنده در این کتاب است. مرنیسی که خود در یکی از خانواده‌های سنتی و قدیمی مراکشی ـ در واقع در یک حرمسرا ـ به دنیا آمده و بخش عمدۀ کودکی، نوجوانی و جوانی‌اش را در چنین ساختاری گذرانده است، در مسیر سفرهایش به غرب که برای تور تبلیغی کتابش تدارک دیده شده است، از مشاهدۀ تصویری که غربی‌ها از حرمسرا در ذهن دارند، متعجب و آزرده‌خاطر می‌شود. تصویری هوس‌آلود، پرگناه و صرفاً لذت‌بخش که با ذات زنانگی و اخلاق زنانه و واقعیتی که در حرمسراهای اسلامی در جریان بوده است در تضاد است. مرنیسی حرمسراهای حقیقی مختلف را از خانوادۀ خودش گرفته تا حرم‌های شخصیت‌های شناخته‌شده‌تری چون هارون‌الرشید را بررسی و با نگاه به منابعی که تاریخ‌نگاران از شرح ساختار آن حرم‌ها به جای گذاشته‌اند، به بررسی تصویر درستی که واقعاً وجود داشته است می‌پردازد.

در مجموع در این کتاب نویسنده با استفاده از ذهن جستجوگر و دغدغه‌مندی که دارد، خواننده را به همراهی با خودش دعوت می‌کند؛ با سؤالاتی که می‌کند، جرقۀ سؤالات تازه‌تر را در ذهن خواننده ایجاد می‌کند و با معرفی منابع مختلف کتبی، تحقیقی، علمی و هنری او را به پرسش‌های بیشتر دعوت می‌کند تا خواننده بعد از خواندن این کتاب هم کماکان به مشاهده‌گری ادامه داده و قدرت تمیز پیدا کند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

داستان زنی با پیراهن پر

رابطۀ جنسی در حرمسرای غربی

در جبهۀ حرم غربی

ذهن به منزلۀ سلاحی تحریک‌آمیز

شهرزاد به غرب می‌رود

خرد در برابر زیبایی

حرمسرای ژاک: زیبارویان بی‌حجاب اما خاموس

حرمسرای من: هارون الرشید، خلیفۀ هوس‌باز

مجلس: لذت به مثابۀ آیینی مقدس

در باب صمیمیت یک حرمسرای اروپایی: موسیو انگر

شیرین با پشتکار و شکار عشق

شاهزاده نورجهان در تعقیب ببرها

سایز 6: حرمسرای زنان غربی