معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربرگیرندۀ نوشتارها و گفت‌وشنودهایی از محمد استعلامی دربارۀ زبان و ادبیات فارسی است. اینها نوشته‌های پراگنده‌ای است که پراگنده‌گویی هم نیست و هر یک به مناسبتی پدید آمده و در نشریه‌هایی که بیشتر با مطالعات ایرانی و ایران‌شناسی ربط دارد، به چاپ رسیده و شامل مقالات پژوهشی، یادنامۀ شماری از بزرگان ادب و فرهنگ ایران، چند نقد کتاب و چند گفت‌وشنود است که همۀ آنها با عشق به ایران پدید آمده است.

مقالات این کتاب موضوعات متفاوتی را دارد. برای مثال «حدیث غربت جان» حکایت احوال بزرگانی است که اگر در روزگار خودشان حرمتی و نام و نانی هم داشته‌اند، در جامعه‌ای که یک‌درهزار مردم به مدرسه نمی‌رفتند، ذهن پویای آنها را کمتر کسی شناخت، مردم از وجهۀ معنوی و روحانی شخصیت آنها شناختی نداشتند و اگر ملای ده راندن آنها را به سود خود می‌دید، مردم هم‌ یک‌باره از این‌ رو به آن رو می‌شدند. اگر احوال و سخنان بایزید بسطامی، حسین منصور حلاج، ابوسعید ابوالخیر، سعدی، خیام، خاقانی، مولانا و حافظ را هشیارانه و با نگاه منطقی بخوانیم، نالۀ غربت هر یک را به گوش جان می‌شنویم و در شماری از این نوشته‌ها، سخن از چنان غربتی است که یک روز بایزید را تا مرتبۀ پرستش بالا می‌برد و روزهای دیگر مردم، نه یک بار که بارها از بسطام بیرون‌اش می‌کنند.

سرگذشت خاقانی شروانی هم «جیحون آفت است و بر او آبگینه پل»؛ هنگامی که او می‌خواهد برتری ناشناختۀ خود را به رخ رقیبان بکشد، زبان و بیانش به گفتۀ علی دشتی به سنگلاخی از الفاظ دور و مبهم بدل می‌شود که نویسنده در مقالۀ «غرۀ باصرۀ ناصیۀ چشم انام» از آن سخن گفته است. وقتی که ما تنها با خواندن روایات ساخته در تخیل راویان و نویسندگان مناقب‌نامه‌ها، سرگذشت بزرگان گذشته را می‌نویسیم، نویسنده «پژوهش منطقی را در بن‌بست» می‌بیند که دربارۀ بسیاری از گذشتگان فقط به شنیده‌ها دل می‌سپاریم و از واقعیت دور می‌افتیم.

یادنامه‌هایی که در این کتاب آمده، در سوگ اساتیدی چون ایرج افشار، محمدجعفر محجوب، سیمین بهبهانی، عبدالرحیم جعفری و مجید رهنمماست.

نقد کتاب با آن معنای منطقی که جامعۀ امروز از آن می‌فهمد، در ایران ما باید گفت که تازگی دارد. بسیاری از گذشتگان ما اگر محتوای کتابی را موافق با پسند یا اندیشۀ خود نمی‌دیدند، بیشتر محتوای کتاب و گاه مؤلف آن را هم نفی می‌کردند. اما این داوری مطلق نیست که بگوییم «همۀ گذشتگان کاری دیگری یا دیگران را بی‌اعتبار می‌دیده‌اند». رد و نفی بی‌منطق کار دیگران، بسیار بوده و نمونه‌های روشن آن ردّیاتی است که در قرن پنجم و ششم هجری بر آثار فلاسفه یا صوفیان نوشته‌اند. در این کتاب یک قسمت از نوشته‌ها نقد کتاب است، اما نویسنده «ردیه‌نویس» نبوده است. در نوشتارهای این کتاب در این بخش، کتاب‌های «از نیما تا روزگار ما» نوشتۀ یحیی آرین‌پور، «کلیات عبید زاکانی» به کوشش محمدجعفر محجوب، «قرن روشنفکران» ترجمۀ دکتر مهدی سمسار، کتاب «سیرالملوک» خواجۀ طوسی، «بوف کور» صادق هدایت، رمان «فریدون سه پسر داشت» اثر عباس معروفی، «فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه» به تصحیح مهران افشاری، و «واژه‌نامۀ هنر شاعری» اثر پژوهشی بانو میمنت میرصادقی نقد و بررسی شده‌اند.

در بخش پایانی کتاب، پنج گفت‌وشنود آمده است که نویسنده معتقد است در این گفتگوها حرف‌های بیشتری داشته است. یکی از این گفتگوها دربارۀ کتاب «فرهنگ‌نامۀ تصوف و عرفان» است. در واقع این گفتگوها بیان روشن‌تری از اندیشه‌ها و سخنان نویسنده بوده و از این‌رو در این مجموعه بازنویسی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقاله‌های چاپ‌شده به زبان انگلیسی

سال‌شمار زندگی و فهرست آثار محمد استعلامی

از تبار نیاسودن

پیش‌گفتار

* مقاله‌ها

حدیث غربت جان

گفتم: ز کجایی تو؟

دانشنامۀ ایرانیکا، حماسه‌ای برای فرهنگ ایرانی

پژوهش منطقی در بن‌بست! نیاز به لایروبی جویبار ذهن از روایات و آموخته‌های نادرست

پژوهش منطقی در بن‌بست! (2) نیاز به لایروبی جویبار ذهن از روایات و آموخته‌های نادرست

حق‌شناسان را چه حال افتاد؟ سخن از خدمات علی‌اصغر حکمت

استاد استادان ما/ نادرۀ روزگار، بدیع‌الزمان فروزانفر

جایگاه بلند استاد ذبیح‌الله صفا

ساختاری دیگر در دژ هوش‌ربای مولانا

شمایل معشوق در کلام حافظ

شمشاد خانه‌پرور حافظ

بار دیگر: کدام دیوان حافظ؟

مکتب ملامت در آثار صوفیان

پژوهش و مسئولیت‌های متقابل!

غرّۀ باصرۀ ناصیۀ چشم انام (!؟)/ و نقدی همراه با ستایش بر سخن خاقانی

جیحون آفت است و بر او، آبگینه پل/ شهری پر از بن‌بست در سخن خاقانی

صهبا، و چهرۀ زرد عاشقان!

پیام ناگفتۀ شیخ صنعان!

رنگین‌کمان ابدیت/ نگاهی به شاهکارهای مینیاتور استاد محمود فرشچیان

دانته آلیگیری بر نردبام آسمان/ نگاهی به ریشه‌های شرقی کمدی الهی

شعر امروز، و چهار پرسش!

مردم در شعر سیمین بهبهانی

* یادها و یادنامه‌ها

محمدامین ریاحی، مصداق فرزانگی

با گریستن این قلم ....!/ در سوک استاد ایرج افشار

حدیث ارادت دیرین ..../ و یادی از استاد احسان یارشاطر

آیا تاریخ نابیناست؟/ شناخت درستی از استاد پرویز ناتل خانلری

مادر آزادگان کم آرد فرزند/ در اندوه درگذشت استاد محمدجعفر محجوب

باز، شرح آن هجران و آن خون جگر!/ بیست سال پس از استاد محجوب

نیمی از راه مانده‌ست ..../ یادی از سال‌های درخشان زندگی سیمین بهبهانی

او همیشه دانشجو بود .....!/ یادی از دکتر مجید رهنما و خاندان رهنما

نگاهی به روستای حسدآباد ....!/ و یادی از عبدالرحیم جعفری

پیوندی میان فرهنگ کهن و دانش امروز/ سیمای متفاوت پرفسور رضا

* نقد و معرفی کتاب

از نیما تا روزگار ما/ ادامۀ کار پرمایۀ یحیی آرین‌پور: از صبا تا نیما

کلیات عبید زاکانی/ نقدی بر کار توان‌فرسای استاد محمدجعفر محجوب

قرن روشنفکران/ پژوهشی در روشنفکری قرن بیستم فرانسه

بازشناسی نظام‌الملک طوسی/ نقد و تحلیل کتاب سیر الملوک

بوف کور را دوباره بخوانیم/ نگاهی منطقی به نقد بوف کور هدایت

فریدون سه پسر داشت/ نقدی بر رمان موفق عباس معروفی

فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه/ کاری سودمند و عالمانه از مهران افشاری

واژه‌نامۀ هنر شاعری/ جلوه‌گاه فرهیختگی و فروتنی

* گفت‌وشنودها

با کلک اندیشه/ گفت‌وشنودی با علی دهباشی

ادیب سیاست‌گریز/ گفت‌وشنودی با سیدابوالحسن مختاباد

گفته‌ها و گفتنی‌ها ....! / گفت‌وشنودی با ساجده سلیمی

حافظ به گفتۀ حافظ، یک شنات منطقی/ گفت‌وشنودی با سارا نعیما

فرهنگ‌نامۀ تصوف و عرفان/ گفت‌وشنودی با بهنام ناصری

* نمایه