معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از دیرباز تاکنون فرهنگ هر جامعه دو بخش رسمی و غیررسمی داشته است. بخش رسمی فرهنگ جامعه به ادبیات و فرهنگی اطلاق می‌شود که توسط قشر دانشگاهی و شخصیت‌های مشخص و صاحب شناسنامه ایجاد شده است؛ برای مثال در زمینۀ مباحث دینی، آداب و مناسکی وجود دارد که از قرآن، حدیث و سنت استخراج شده و توسط شخصیت‌های حوزوی و درس‌خوانده تبیین گردیده است؛ اما در همین موضوعات دینی و مذهبی هم مواردی وجود دارد که در قرآن و سنت نشانه‌ای ندارد، ولی مورد توجه عامۀ مردم و مؤمنین است. در ادبیات غیررسمی، شاعر محلی خود را مقید به این قانون نمی‌کند. شاید اصلاً از این دستورالعمل اطلاعی هم نداشته باشد. این فرهنگ غیررسمی خود را در باورهای مردم هم نشان می‌‌دهد.

ادبیات شفاهی که به آن ادبیات عامه هم می‌گویند، یکی از اجزای مهم فولکلور یا فرهنگ مردم است و جزئی جدایی‌ناپذیر از ادبیات رسمی تلقی می‌شود. این ادبیات در مواردی توسط مردمانی کم‌سواد یا بی‌سواد ایجاد می‌شود و این در حالتی است که بخش قابل توجه افراد جامعه از سواد بی‌بهره‌اند و نمی‌توانند با ادبیات رسمی و کتبی ارتباط برقرار کنند. البته در طول تاریخ مردمانی بالاتر از سطح مردم متوسط مانند بزرگان و حتی پادشاهان هم هستند که به شنیدن داستان‌ها و افسانه‌هایی که به صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه نقل شده‌اند، علاقمندند.

تصنیف از انواع ادبیات شفاهی است که در اصطلاح قدیمی آن عبارت است از نوعی شعر لحنی که دارای وزن عروضی باشد. در واقع تصنیف از نظر ظاهری تفاوتی با اشعار دیگر ندارد؛ اما وزن و ترکیب الفاظ آن به گونه‌ای است که با لحن و مقام موسیقی و نغمه‌های زیروبم ساز و آواز متناسب و هماهنگ شود. متداول‌ترین انواع شعر که می‌توانند همراه موسیقی باشند، عبارتند از: اشعار هجایی (سیلابیک)، اشعار لهجه‌ای، اشعار موزون.

مانند دیگر هنرها برای پیدایش ترانه هم تاریخ دقیقی نمی‌توان معین کرد. ترانه در لغت از ریشۀ تر و به معنی خرد، کوچک، جوان و تازه به کار می‌رود و در اصطلاح و قبل از اسلام، ترانه نوعی تصنیف بوده که با ابیاتی موسوم به فهلویات همراه بوده است و بعد از اسلام هم با رباعی خوانده می‌شده. پس در این دیدگاه، ترانه نوعی از تصنیف است که روی اشعار مشخص و معنی اجرا شود.

ترانه‌سرایی و ترانه‌خوانی یکی از وجوه مشترک ایرانیان در دوران متفاوت بوده است که احوالشان را در فرازونشیب‌های زندگی نشان می‌دهد. این کتاب بر آن است که این احوال را در استان‌های مختلف کشور و زبان‌ها و گویش‌های متفاوت بیان کند. این کتاب از لالایی‌ها و ترانه‌های مادرانه را دربر می‌گیرد تا ترانه‌های عامیانه و بومی که انسان ایرانی از دیرباز تا سال‌های سقوط سلسلۀ قاجار، در زمان بالندگی و عاشق شدنش زمزمه می‌کرده است. همچنین مهم‌ترین ترانه‌های کار، خواستگاری و عروسی، عزاداری و سوگواری و اعتراض به وضع موجود در این کتاب آمده است.

محدودۀ زمانی این کتاب از ابتدا تا سقوط دورۀ قاجار را دربر می‌گیرد. در واقع آنچه نویسنده در این کتاب بدان پرداخته، پیش از اختراع دستگاه‌های ضبط صدا و موسیقی را شامل می‌شود. شیوۀ پژوهش این اثر هم بر اساس تقسیم‌بندی موضوعی است. ابتدا تعریفی مختصر از فرهنگ عامه و تصنیف و ترانه آورده شده و سپس متن ترانه‌ها با توجه به موضوع آن ذکر شده است. از آنجا که مخاطب اصلی این کتاب، عامۀ مردم هستند، معنی واژگان ناآشنا و شاید کم‌کاربرد و قدیمی در پاورقی ذکر شده است. بخش اول نمونه‌های ترانه‌ها، مربوط به دوره‌های قبل یا ترانه‌هایی است که در سرایندگانشان مجهول و ناشناخته هستند. با توجه به اینکه در دورۀ قاجار تعداد قابل توجهی از ترانه‌ها شناسنامه‌دار هستند و شاعرانشان مشخص است، بخش قاجار مستقل آمده است. در این بخش، تعدادی از فهلوی‌سرایان هم با مدخل مستقل ذکر شده‌اند. شیوۀ انتخاب ترانه‌ها نیز مبتنی بر سادگی و شهرت است تا برای خواننده جذابیت داشته باشد. تلاش بر این بوده که در انتخاب نمونه‌ها از مناطق مختلف ایران ترانه‌هایی ذکر شود. در این بخش نگاهی کلی به منطقه‌ها انداخته شده است؛ مثلاً استان‌ها و مناطقی که به زبان ترکی سخن می‌گویند، در زیر نام آذربایجان آمده و ارومیه و تبریز و اردبیل و زنجان و دیگر شهرها مستقل ذکر نشده‌اند. با این حال در مواردی که ترانه مختص منطقۀ خاصی است، نام آن شهر یا استان هم ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: ترانه چیست؟

فصل دوم: نمونۀ ترانه‌ها

فصل سوم: ترانه‌سرایان

بخش اول: سرایندگان فهلویات

بخش دوم: تصنیف‌سرایان دورۀ قاجار

منابع

نمایه‌ها