معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زبان هر گروه از مردم ویژگی‌هایی داشته و آواهایی خاص را در خود جای می‌دهد، از ترکیب این آواها مفاهیمی پدید می‌آید که برای همان گروه دارای معنا و مفهوم است؛ اما کشش، ضرب‌آهنگ و مفاهیم درون هر زبان موجب پدیدارشدن موقعیت‌های احساسی و عاطفی متفاوتی در واژه‌ها و حروف می‌شود. هر گروه از مردم تجربۀ نیاکانشان را که برگرفته از اسطوره‌ها و رازهای پنهان در آنهاست، به درک خود از موقعیت و زمان گره می‌زنند و افکار و دغدغه‌هایشان را در قالب واژه‌ها بیان می‌کنند. از جملۀ این گروه می‌توان به مادران اشاره کرد که با ترکیب امکانات مختلف و بهره‌گیری از ادبیات بومی و محلی خود روشی را برای آرام کردن فرزندانشان ابداع کرده‌اند؛ روشی منحصربه‌فرد که خاص خودشان بوده و دست گروه‌های دیگر از آن کوتاه است.

یکی از مهم‌ترین عناصری که در لالایی‌ها دیده می‌شود، تنهایی مادر است؛ تنهایی‌ای که نمودی گسترده داشته و شاید بهتر باشد از بعد جامعه‌شناسی بررسی شود؛ چراکه می‌توان در لالایی‌ها موقعیت زندگی مادران را تا حد زیادی مشاهده و بررسی کرد. طبیعتاً موقعیت مادر در سرایش لالایی‌ها بسیار مؤثر بوده و از این‌روست که گاهی در زمزمه‌هایش هنگام لالایی‌خواندن، گلایه‌هایش از برخی فرهنگ‌های نادرست قومی، دشواری‌ها و ناگواری‌های زندگی‌اش را مطرح کرده و در مواردی هم از صبوری مادر و شجاعتش در تنها بزرگ کردن فرزند قدردانی کرده است.

دومین عنصری که مادر در لالایی‌های خود به کار گرفته، گوشه‌ها و ردیف‌های موسیقی است. او به‌اندازه‌ای این موسیقی‌ها را زمزمه کرده تا بفهمد چه نوا یا رنگی می‌تواند بر آرامش کودک تازه‌به‌دنیا آمدۀ او تأثیری مطبوع بگذارد. سومین عنصر مؤثر در سرایش لالایی‌ها می‌تواند موقعیت روحی و روانی مادر باشد. مادری بااحساس، یک مادر خسته، یک مادر بدبین، مادری مذهبی که اجر صبرش را از ائمه می‌خواهد، یا مادری تنها اما امیدوار که بالاخره روزی پدر فرزندش را در کنارش خواهد داشت و مانند اینها، حالات و موقعیت‌هایی بوده که آرام کردن کودک را جهتی خاص می‌بخشیده است.

لالایی‌هایی که در این کتاب گردآوری شده‌اند، به شیوۀ میدانی جمع‌آوری شده‌اند و کوشیده شده با معرفی و تحلیل این لالایی‌ها و بررسی عناصر تأثیرگذار بر ساختار و محتوای آنها سنت‌های رایج در فرهنگ‌های اقوام ساکن در خراسان مورد مطالعه قرار گیرد؛ لالایی‌هایی که برای زنده نگه‌داشتن آنها مادران سختی‌های فراوانی را متحمل شده‌اند و اکنون وظیفۀ ما نگه‌داری، جمع‌آوری و تلاش برای پرده‌برداشتن از راز جاودانگی آنها به عنوان گونه‌ای مهم از ادبیات شفاهی ایران است.

لالایی‌ها در ساختار خود از شعر رسمی پیروی نمی‌کنند؛ چراکه مادران، لالایی برگرفته از ذهن خود را از روی هیچ کتاب و دفتری نمی‌خوانند و سروده‌هایشان را به هیچ آداب و ترتیبی و به صورت بداهه به زبان می‌آورند. در فصل نخست کتاب ساختار لالایی‌ها به لحاظ موسیقی، تکرار، وزن لالایی،  تصویر، تشبیه و حرکت بررسی شده است.

لالایی‌ها به اندیشۀ مادران وابسته است و می‌توان لالایی‌های فارسی را به دو دسته تقسیم کرد: بیان دردها، شکایت از فراق و جدایی، ناملایمات روزگار، دشواری زندگی، تنهایی‌های سخت، ترس از داشتن هوو و ....؛ آرزوهای مادر، سرافرازی کودک در بزرگسالی، سلامتی کودک، دعا و طلب خوشبختی برای او و .... . وجود بسیاری از عناصر مادی و معنوی مختلف، نشان‌دهندۀ اهمیت آنها در میان اعتقادات و باورها و اندیشۀ مردم است. گاهی حتی مفاهیم و ابزارهای مورداستفاده در زندگی روزمرۀ زمان سرایش در لالایی‌ها به چشم می‌خورد؛ مانند برخی مشاغل یا وسایل کشاورزی که این حضور نشان از اهمیت موضوع در منطقه و محل زندگی مادر دارد. در فصل دوم کتاب درون‌مایه‌های لالایی‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.

در ادبیات عامۀ خراسان لالایی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارند و تنوع موضوع و محیط در آنها نقش فراوانی ایفا می‌کنند؛ برای مثال مردمان نزدیک‌تر به منطقۀ کویر، ردپای خداوند در لالایی‌هایشان بیشتر دیده می‌شود یا برعکس در مناطق سرسبزتر، رنگ‌ها، آب و عوامل طبیعی نقش پررنگ‌تری دارند. در فصل سوم کتاب نویسنده به لالایی‌های شهرهای مختلف استان خراسان نگاهی تازه افکنده است.

فهرست مطالب کتاب:

نوای اول

فصل اول: ساختار لالایی‌ها

فصل دوم: درون‌مایه‌های لالایی

فصل سوم: لالایی‌های مناطق فارسی‌زبان خراسان

نوای آخر

منابع