معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در دوران قاجار به لطف صلح نسبی طولانی‌مدت، ایران شاهد رونق هنری چشمگیر در زمینۀ نقاشی شد و هنر قاجار به ظهور رسید. ریشه‌های نقاشی سنتی دوران قاجار را می‌توان در سبک نقاشی صفوی یافت. ارتباط ایران با کشورهای اروپایی سبب تأثیراتی بر فرهنگ ایرانی، به‌ویژه هنر خاندان پادشاهی گردید. پرتره‌های قاجار ترکیبی از تکنیک‌های روز اروپا به همراه سنت‌های ایرانی است و سمبل‌های فراوانی از هنر اسلامی دارد.

بیشتر آثار نقاشی در دربار قاجار مربوط به شاهان ایرانی است که مشهورترین آنها نقاشی‌های بی‌شمار فتحعلی‌شاه قاجار است که با کمری باریک، ریشی دوشاخه و سیاه و چشمانی عمیق نمونه‌ای است از حاکم رمانتیک شرقی. نقاشی‌هایی از شاهزادگان نه‌چندان نامدار قاجار از جمله نوه‌ها، خواهرزادگان، برادرزادگان، حاکمان و شاهان معاصر یا پیشین، گرچه مرسوم نبود؛ میان میان نقاشی‌های دورۀ قاجار دیده می‌شود.

اما نقاشی موسوم به قهوه‌خانه بر خلاف جریان‌های نقاشی آکادمیک، خارج از حوزۀ هنر رسمی رشد کرد. به نظر برخی از هنرشناسان سبک و شیوۀ نقاشی قهوه‌خانه‌ای متأثر از سبک شمایل‌نگاری است که در زمان شاه اسماعیل صفوی در 907 تا 920 قمری و بعد از رسمی شدن مذهب شیعه در ایران پدید آمد. نقاشی قهوه‌خانه‌ای نوعی نقاشی ذهنی و خیالی متکی بر احساس و برداشت‌های هنرمند از بن‌مایه‌های داستان‌های حماسی و ملی ایرانیان و داستان‌های مذهبی و نیز واقعۀ تاریخی روز عاشوراست. روشن‌تر اینکه این نقاشی مقارن با جنبش مشروطیت، بر اساس سنت‌های هنر مردمی و دینی، به دست هنرمندان مکتب‌ندیده رشد کرد به بارزترین جلوه‌هایش در عصر پهلوی رسید و با گذشت زمان جایگاه عمیق‌تری بین مردم یافت.

نویسنده در این کتاب ضمن کوشش در بیان جایگاه دو هنر ایرانی نقاشی و نقالی، ابتکار خاصی به کار برده و در ترکیب این دو هنر (هنرهای تلفیقی یا ترکیبی) که دیداری و شنیداری است، خواننده را به عوالم عاطفی هم رهنمون شده است. این عوالم می‌توانند ملی و میهنی از یک‌سو و دینی و مذهبی از سوی دیگر باشند.

فصل نخست کتاب اختصاص به بررسی نمایش‌های سنتی در ایران دارد. ذیل انواع نمایش‌های ایرانی که توانسته‌اند به عنوان شکل اجرایی مستقل در دوره‌های پس از اسلام رشد کنند و به پیکره‌های اجرایی و قاعده‌مندی دست یابند، نقالی، تعزیه و سیاه‌بازی از شاخص‌ترین آنها هستند که در این فصل نقالی و نقال مورد بررسی قرار گرفته است.

برخی محققان پیشینۀ تاریخی تعزیه را به آیین‌هایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش و یادگار زریران می‌رسانند و برخی پدیدآمدن آن را متأثر از عناصر اساطیری بین‌النهرینی، آناتولی و مصر دانسته و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هندواروپایی را در پیدایش آن مؤثر دانسته‌اند. در ایران قدیم نخستین بار در مرگ سیاوش نمایش‌هایی برگزار شد. در فصل دوم دربارۀ تعزیه بحث و بررسی صورت گرفته است.

نقاشی قهوه‌خانه‌ای را نقاشی خیالی‌نگاری نیز می‌نامند. این نقاشی همواره پدیده‌ای نو و شگرف در تاریخ نقاشی ایران بوده است. این شیوۀ نقاشی افزون بر حفظ ارزش‌های معنوی هنر مذهبی و سنتی ایران، به ضرورت نیاز و خواست مردم جامعه و به پاس احترام به باورهای مردم شکل گرفت. در نقاشی قهوه‌خانه‌ای شاهد تخیل خلاق هنرمندان مکتب‌نادیده‌ای هستیم که موضوعات اسطوره‌ای را دست‌مایه قرار داده‌اند. نقاشی آنان سرشار از کهن‌الگوها و محرک‌های گوناگون است. در فصل سوم نقاشی قهوه‌خانه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است. بخشی در این فصل به معرفی هنرمندان برجستۀ نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای اختصاص یافته است.

پیکرنگاری و چهره‌نگاری درباری در نگاه اول تنها سفارش کلان درباری به نظر می‌آید، اما مسئلۀ باریکی در این میان است و آن تبعیت بی‌چون‌وچرای هنرمند از شرایط و میل حامی خود است. پیکرنگاری (شمایل‌نگاری، چهره‌نگاری، یکه‌صورت‌سازی و تک‌چهره‌سازی) اگرچه از عناصری از طبیعت‌گرایی اروپایی وام گرفت، ولی شیوۀ سنتی آرمانی نمودن واقعیت را از طریق نوعی چکیده‌نگاری حفظ کرد. پیکرنگاری درباری نشان می‌دهد که نقاشی ایران ریشه‌های عمیق در فرهنگ تصویری ایران دارد و در حقیقت ادامۀ نقاشی دورۀ صفویه و زندیه است. در فصل پایانی این کتاب پیکرنگاری درباری مورد بررسی قرار گرفته است. پایان‌بخش کتاب اختصاص به نتیجه‌گیری مباحث مطرح‌شده دارد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

پیش‌گفتار

فصل اول: نمایش‌های سنتی در ایران

فصل دوم: تعزیه

فصل سوم: نقاشی قهوه‌خانه‌ای

فصل چهارم: پیکرنگاری درباری

پایان سخن: نتیجه‌گیری

تصاویر