معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ناصر تقوایی همواره غریبه‌ای محترم محسوب می‌شد که باید ته صف می‌ایستاد و ممکن بود هرگز نوبتش نرسد. پس دیگر ته صف طویلی که او را از سینما دور می‌کرد نایستاد. از صف بیرون زد و تصمیم گرفت فیلم نسازد و عکس بگیرد. نمایشگاه غالباً خلوتِ عکس‌های درخشانش تجسمی دقیق از وضعیت و روحیۀ او به حساب می‌آمد؛ نظمی گرفتارآمده در بی‌نظمیِ پیرامون، و تصاویر ثابت و قدرتمندی که می‌کوشید جای خالی قاب‌های متحرک و منحصربه‌فرد او را پُر کند. اعتبار ناصر تقوایی به نحوی شهودی و خودانگیخته در آثارش ریشه دارد. استعداد او در بهترین سال‌های شکوفایی مهری برنینگیخته و بیش‌ترِ عمرش در نبرد با سانسور و سرمایه‌سالاری و کج‌فهمی سپری شده، و ستایش‌های گاه‌به‌گاه و دیرهنگام از او نیز به بزرگ‌داشت‌ سال‌های فیلم نساختنش تغییر ماهیت داده است.

استعداد ذاتی ناصر تقوایی از همان مستندهای گزارشی اولیه، و به‌ویژه مجموعه‌داستان کوتاه کم‌ورق و پرمایۀ «تابستان همان سال» خود را نشان داد و «آرامش در حضور دیگران» گویی مهر تأییدی بود بر هر آنچه سینمای ایران از تقوایی می‌خواست. البته دکمۀ توقیف هنوز سر جای خودش بود. از سه محصول معتبر سال 1348، «قیصر» پوری بنایی و بهروز وثوقی را داشت که از توقیف بابت صحنه‌های چاقوکشی برهد و «گاو» را نمایش موفقیت‌آمیز جشنوارۀ ونیز نجات داد. «آرامش در حضور دیگران» بعد از نمایش در جشن هنر شیراز (1349)، سه سال پشت خط ماند و وقتی به سینماها رسید، بخشی از امید سازنده‌اش به ادامۀ کار از میان رفته بود. دو فیلم «صادق کرده» و «نفرین» نتوانستند جای پای او را در سینمای تجاری محکم کنند و اگر پادرمیانی دوبارۀ فرخ غفاری که یک بار مسیر تقوایی مستندساز را در تلویزیون هموار کرده بود، راهی باز نمی‌کرد، بن‌بست فیلم‌سازی او به منزلگاه «دایی جان ناپلئون» نمی‌رسید. با این حال او یک دهۀ دیگر در کار اثبات خویش بو.د در جلسۀ مطبوعاتی بعد از کران «نفرین» یکی از پرسش‌ها این بود: «شما چرا فیلم می‌سازید و چرا نفرین را ساختید؟». و عنوان دو نمونه از مطالب زمان «دایی جان ناپلئون» وضعیت نقد فیلم در سال‌های نیمۀ دهۀ 1350 را توضیح می‌دهد: چرا لیلی زشت است؟» و «انعکاس صدای مشکوک در محافل جدی تهران!».

سینمای هدایتی ـ حمایتی ایران به طور طبیعی داشت به مسیری می‌رفت که یک‌سویش سینمای پروپاگاندای «پرواز در شب» بود و سوی دیگرش سینمای بی‌خطر و پرمنفعت «خانۀ دوست کجاست؟». بنابراین تقوایی به‌تدریج به سراغ فیلم‌هایی رفت که عملاً هیچ تناسبی با روحیه‌اش نداشت؛ «ای ایران» و «کاغذ بی‌خط» هیچ‌یک پروژه‌های محبوب او نبود و شاید چون با خواست و توان او تناسب نداشت، آنچه بایست نشد. پس دیگر ته صف طویلی که او را از سینما دور می‌کرد، نایستاد، از صف بیرون زد و تصمیم گرفت فیلم نسازد و عکس بگیرد.

تقوایی از همان تجربه‌های مستند آغازین‌اش با بن‌بست مواجه شد. نخستین فیلمش که می‌توانست راهی تازه در سینمای اجتماعی ایران باز کند، به‌گونه‌ای کنایی هم‌زمان با فیلم سومش بر پرده رفت. از 1352 تا 1364 از سینمایی که عشق و شغلش محسوب می‌شد، به‌دور بود، طی دهۀ 1370 هرگز فیلم بلندی نساخت، و دهۀ 1380 ضربه‌ای مهلک و جبران‌ناپذیر بر روند کاری او وارد کرد. آیا توقیف «آرامش در حضوردیگران» از دست رفتن «کوچک جنگلی»، ناتمام ماندن «زنگی و رومی» و «چای تلخ» کار خود را نکرد و آخرین نفس‌های فیلم‌سازی او را نگرفت؟

در بررسی‌ همه‌جانبۀ آثار تقوایی در این کتاب کوشیده شده به جزئیاتی اشاره شود که خود او با نظمی خاص در کارش گنجانده است. میزانسن همواره برای او بیش از مضمون اهمیت داشته و از هرگونه تحمیل بازمایه‌های تألیفی به فیلم‌هایش پرهیز کرده و به همین دلیل مؤلفی حقیقی باقی مانده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مؤلف ضدمؤلف؟

از داستان به فیلم: فراسوی اقتباس

آرامش در حضور دیگران: نجات خود یا دیگری؟

صادق‌کرده: در غیاب صدای زنانه

نفرین: بازگشت دیرهنگام دیگری

دایی‌جان ناپلئون: زندگی فناناپذیر آقای سالار

ناخدا خورشید: کلاسیک ایرانی

ای ایران: آسپیران به جای مش قاسم

کاغذ بی‌خط: آفرینش یک «رؤیا»ی مخالف

هم‌سفران واقعیت (مستندهای تقوایی)

رهایی: نجات خود و دیگری

کشتی یونانی: به دنبال گوهرمراد

پی‌نوشت