کتابخانه تخصصی ادبیات

۸۲۰

۲۶۰

آشنایی با تاریخ ادبیات داستانی ایران، قصه های عهد قجر

پدیدآور: سیدعلی کاشفی خوانساری ناشر: چشمه، کتاب چتاریخ چاپ: ۱۴۰۰مکان چاپ: تهرانتیراژ: ۱۰۰۰شابک: 8ـ93ـ6839ـ622ـ978 تعداد صفحات: ۱۹۸

داستان‌های فارسی قصه‌های عهد قجر تاریخ ادبیات داستانی ادبیات داستانی ایران سیدعلی کاشفی خوانساری نشر چشمه، کتاب چ

خلاصه

از حدود دویست سال پیش چاپ کتاب در کشور ما آغاز شد. چاپ کتاب و مطبوعات باعث شد مردم با زندگی و با داستان‌های کشورهای دیگر هم آشنا شوند، برای همین به‌مرور شکل جدیدی از قصه‌نویسی در کشور ما به وجود آمد؛ گونه‌ای که با الهام یا تقلید از داستان‌های اروپایی پدید آمده بود و دربارۀ موضوعات و آدم‌هایی حرف می‌زد که در داستان‌های سنتی خبری از آنها نبود. این کتاب به دورانی می‌پردازد که اولین داستان‌های جدید ایرانی نوشته شده، یعنی دورۀ قاجار.

معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قدیمی‌ترین قصه‌ها کدام‌اند؟ اولین قصه را چه کسی نوشته است؟ کدام سرزمین خاستگاه قصه‌های نخستین بوده است؟ نویسندۀ اولین رمان که بوده؟ در کشور ما چه کسی زودتر از دیگران داستان کوتاه نوشته است؟ قدیمی‌ترین رمان ترسناک ایرانی کدام داستان است؟ جواب‌دادن به این سؤالات آسان نیست. قصه و به طور کلی همۀ کارهای فرهنگی و هنری و ادبی، مثل آمار و اطلاعات ورزشی نیست که تاریخ مشخصی داشته باشند.

احتمالاً از همان زمانی که اولین انسان‌ها وجود داشته‌اند، قصه‌هایی هم به وجود آمده است. حتی ممکن است قصه‌گویی عمری بیشتر از کاربرد زبان و کلمات داشته باشد و قصه‌گویان اولیه با نقاشی، نمایش و موسیقی، بدون استفاده از کلمه‌ها، قصه می‌گفته‌اند.

قصه‌ها تا قرن‌ها شفاهی بودند و هیچ جایی نوشته نمی‌شدند؛ حتی وقتی انسان‌ها خط و نوشتن را آموختند، تا سال‌ها قصه‌هایشان را ننوشتند و ترجیح دادند با به خاطر سپردن، قصه‌ها را حفظ کنند و به دیگران بیاموزند.

مشخص نیست از میان قصه‌هایی که به دست ما رسیده، کدام‌شان قدیمی‌تر است. قصه‌های بخش اول تورات، گاهان اوستا، افسانۀ گیلگمش، درخت آسوریک که ریشه‌اش احتمالاً مربوط به زمانی است که انسان‌ها تازه کشاورزی را شروع کرده بودند؟ قصه در زندگی مردم دنیا خیلی مهم بوده است. قصه‌گویان ایرانی از هزاران سال پیش میان مردم محبوب و مشهور بوده‌اند و آداب و رسوم و سنت‌های زیادی مربوط به قصه‌گویی در فرهنگ ایرانی به وجود آمده است.

در تاریخ ادبیات فارسی، شعر به‌مرور مخاطبان خود را از درباریان و ادبا فراتر برد و بخش عمده‌ای از مشتریان شعر فارسی مردم بودند؛ اما در نثر فارسی این اتفاق نیفتاد. نثر فارسی تقریباً همواره در مسیر دشوار و پیچیده شده گام برمی‌داشت. استفادۀ هرچه بیشتر از کلمه‌ها و اصطلاحات عربی و هنرنمایی‌های لفظی و معنایی در نثر فارسی جایگاهی ویژه‌ داشت. برای همین خواندن و فهمیدن بسیاری از کتاب‌های نثر فارسی جز برای متخصصان ممکن نبود. حتی بعضی اعتقاد دارند یکی از دلایل عقب‌ماندگی علمی ایرانیان، نوشته شدن کتاب‌های علمی به این زبان گنگ و دشوار بود.

میان نثرهای فارسی دو دسته از آثار زبان ساده‌تری داشتند: یکی قصه‌های عامیانه که ادبا آن را جزء ادبیات نمی‌شمردند و بیشتر قصه‌گویان و به شکل شفاهی آنها را روایت می‌کردند و دوم بعضی از نوشته‌های صوفیان؛ چون برای آنها هنرنمایی‌های ادبی ارزشی نداشت و ساده سخن می‌گفتند.

وقتی ایرانی‌ها با رمان‌های جدید اروپایی آشنا شدند و سعی کردند کارهایی مشابه همان‌ها بنویسند، اول به جان نوشتن داستان‌های بلند، از متن‌های کوتاه و ساده‌تر شروع کردند؛ متن‌هایی که می‌توان آنها را نوع ساده‌ای داستان کوتاه دانست. گرچه نویسندگان‌شان اصلا چنین ادعایی نداشتند. فصل اول این کتاب دربارۀ نوشتارهایی است که نویسنده معتقد است چیزی شبیه به داستان بودند. در این فصل آثاری از نقیب الممالک، حکیم الممالک، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، محمود مفتاح‌الملک و ... بررسی شده است.

اولین رمان‌های جدید فارسی در اواخر پادشاهی ناصرالدین شاه منتشر شدند، اما نه در داخل ایران، بلکه به قلم دو ایرانی که خارج از مرزهای ایران زندگی می‌کردند. طالبوف و زین‌العابدین مراغه‌ای از نویسندگان این نوع داستان بودند که در فصل دوم به آثار آنها پرداخته شده است.

در دورۀ مظفرالدین شاه چند رمان جدید به زبان فارسی منتشر شد. روزنامه‌ها چاپ پاورقی‌ها و رمان‌های دنباله‌دار ایرانی را شروع کردند. یکی از مهم‌ترین رمان‌های این دوره «شمس و طغرا» نام داشت که می‌توان آن را اولین رمان تاریخی فارسی دانست. این داستان در دوران حکومت مغولان در ایران می‌گذرد. از دیگر داستان‌های این دوره «شرافت؛ حکایت رضا و ربابه» و «داستان شگفت سرگذشت یتیمان» هستند که در فصل سوم کتاب بررسی شده‌اند.

سلطنت محمدعلی شاه سه سال بیشتر طول نکشید و در آن سال‌ها هم به دلیل ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی داستان‌های زیاد و مهمی نوشته نشد. یکی از رمان‌های این دوره داستان تاریخی «شمس‌الدین و قمر» نوشتۀ حسن‌خان بدیع بود. داستان سیاسی «شرارۀ استبداد» را شیخ ابراهیم زنجانی نوشت. رمان انتقادی «مکالمۀ سیاح ایرانی با شخص هندی» هم در شهر کلکته و احتمالاً با قلم سیدحسین کاشانی مؤید الاسلام منتشر شد. در فصل چهارم رمان‌ها و داستان‌های این دوره بررسی شده‌اند.

شرایط زندگی ایرانیان در سال‌های واپسین سلطنت احمدشاه با اوایل دورۀ قاجار تفاوت‌های زیادی داشت. مردم دیگر نه آن شیفتگی را دربارۀ علم و پیشرفت‌های کشورهای غربی داشتند و نه فکر می‌کردند تشکیل مجلس شورا یا ایجاد مدرسه‌های جدید می‌تواند همۀ مشکلات‌شان را حل کند. فضای ادبیات داستانی هم تغییر زیادی کرده بود. دیگر نوشته‌شدن یک داستان جدید، اتفاقی بزرگ نبود. هرساله داستان‌های زیادی نوشته و منتشر می‌شد و سلیقۀ مردم حرفه‌ای‌تر شده بود. آن روزها داستان‌های مختلف تخیلی ـ علمی، ماجراجویانه، عاشقانه، پلیسی و ... از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه شده بود و نویسندگان هم فهمیده بودند داستان‌نویسی موضوع متفاوتی از طرح مسائل تاریخی، سیاسی یا علمی است. در فصل پنجم داستان‌های این دوره با عنوان داستان‌نویسی حرفه‌ای بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

در دورۀ قاجار چه خبر بود؟

قصه‌های فرنگی

فصل یک: چیزی شبیه داستان

امیرارسلان/ نقیب الممالک

حکایت جوان/ حکیم الممالک

آرزوی ملکه/ سیدجمال الدین اسدآبادی (یا یکی از شاگردانش)

در مراعات مسکین و ترس از خدای تعالی/ محمود مفتاح الملک

صحبت سادۀ طبیعی من باب اطفال/ میرزا کاظم‌خان شیمی

خواب‌نامه/ اعتمادالسلطنه

فصل دو: چیزی شبیه رمان