معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تاریخ پرفرازونشیب ادبیات فارسی اگر درست بررسی شود، مکتب ادبی هرات در دورۀ حکومت صدسالۀ تیموریان در پایتخت هرات پربارترین و پرافتخارترین دوره در تاریخ ادبیات خراسان‌زمین دیده می‌شود. این تحول و ترقی فرهنگی را باید از دیانت و لیاقت این خاندان علم‌پرور و ادب‌دوست تیموریان دانست. در یک مقطع کوتاهی از تاریخ ده‌ها و بلکه صدها تن از شاعران، نویسندگان، دانشمندان و هنرمندان را از سرتاسر خراسان‌زمین و عراق عجم و آذربایجان و ... توانست در پایتخت هرات در کنار هم جمع کنند. این تحول فرهنگی در پایتخت هرات نتیجۀ کوشش‌ها و تلاش‌های دانشمندان باتدبیری چون امیر علیشیر نوایی، مولانا عبدالرحمن جامی، مولانا حسین کاشفی، میرزا الوغ بیک ریاضی‌دان، استاد کمال‌الدین بهزاد و ... بود.

در تاریخ ادبیات خراسان‌زمین تعدادی از شاعران و نویسندگان ترک‌تبار وجود دارند که شاهکارهای بزرگی از خودشان به زبان‌های فارسی و ترکی به یادگار گذاشتند؛ از جمله فضولی بغدادی، امیر نظام‌الدین علیشیر نوایی، لطفی هروی، گدایی و امیر نظام‌الدین سهیلی جغتایی را می‌توان نام برد.

امیر علیشیر نوایی در سلسلۀ وزرای بعد از خواجه نظام‌الملک طوسی و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی سومین وزیر دانشمند کثیرالآثاری است که افزون بر منصب پرمسئولیت وزارت و مصاحبت و مجالست با شعرا و فضلا، توانست سی اثر جاودانه به زبان‌های ترکی و فارسی از خود به یادگار بگذارد. این کتاب دیوان اشعار فارسی امیر علیشیر نوایی متخلص به فانی است.

علیشیر نوایی در سال 844 هجری قمری در شهر هرات به دنیا آمد. افراد خانوادۀ او با تیموریان قرابتی داشتند. جد مادری و پدر وی در خدمت بایقرا میرزا بودند و به همین دلیل در زمان طفولیت علیشیر و سلطان حسین بایقرا، هر دو در یک مکتب درس خوانده بودند و در آن احوال بین این دو عهد و میثاقی رسوخ پیدا کرده بود. در سال 858 امیر علیشیر و شاهزاده میرزاحسین بایقرا به خدمت سلطان ابوالقاسم بابر درآمدند. ورود او به بارگاه دانش‌پرور بابر موهبتی مغتنم بوده است؛ زیرا وی توانست در جمیع فنون ادب و صنایع شعری، لیاقتی به هم رساند و در همین زمان در ادب و شعر چیره گردد. امیرعلیشیر همچنان در کمال عزت و احترام در دربار سلطان حسین می‌زیست تا روزی که برای استقبال از سلطان حسین که از استرآباد بازمی‌گشت و تا یازده فرسنگی هرات رفته بود، درگذشت. شاعران در مرثیه و تاریخ وفاتش اشعار فراوان سروده‌اند؛ از جمله مولانا صاحب بلخی که ترکیب‌بندی در 45 بیت در مرثیۀ وی سرود که از هر یک مصراع نخست آن، تاریخ ولادت و از هر مصراع دوم آن، تاریخ درگذشت امیر برمی‌آید.

امیر علیشیر افزون بر اینکه در شعر فارسی دست داشت، به زبان ترکی جغتایی از شعرای ممتاز و بی‌نظیر و بی‌بدل است و همه استادی او را در آن زبان تأیید و تصدیق کرده‌اند. او شیفته و فریفتۀ خواجۀ شیراز بود و در مکتب عرفانی وادبی او سیر می‌کرده و به همین لحاظ بیشتر آثار او تتبع و استقبال از غزلیات خواجه است و چون مطالب عرفانی خواجه را به بهترین وجهی درک و استنباط می‌کرده، از این رهگذر توانسته است غالباً استادانه از عهدۀ تتبع و استقبال غزلیات خواجه برآید.

تتبع در آثار امیر علیشیر این نتیجه را به دست می‌دهد که سبک خراسانی با سبک عراقی و سبک هرات آمیزشی خاص یافته و از اختلاط این سه سبک که نمایندۀ سه نوع طرز تفکر و اندیشه و تخیل هستند، به فاصلۀ پنجاه سال، اساس و سرمایۀ سبکی شده که آن را هندی می‌خوانند. غزلیات فانی بهترین نمونۀ این سبک است و نشان‌دهندۀ طرز تفکر و تخیل ابتدایی طرزی است که آن را سبک هرات نیز می‌خوانند.

امیر علیشیر نوایی چهار دیوان (غزایل الصغر، نوادر الشباب، بدایع الوسط، فواید الکبر) به ترکی دارد و خمسه‌ای به تقلید از پنج‌گنج نظامی گنجه‌ای به ترکی ساخته است؛ شامل مثنوی‌های حیرة الابرار، فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، شبعه سیاره در برابر هفت گنبد، سد سکندری و افزون بر اینها «مجالس النفائس» را در شرح حال شاعران عهد خود به ترکی نوشته است. اشعار او به دو زبان ترکی و فارسی سروده شده و از این‌رو او را «ذواللسانین» لقب داده‌اند؛ هرچند گرایش وی به ترکی بیشتر بوده است. وی در ترکی «نوایی» و در فارسی «فانی» تخلص می‌کرد.

دیوان او که در این کتاب تصحیح شده، نسبت به چاپ‌های قبل 1907 بیت اضافه دارد و شامل قصاید، غزلیات، مرثیۀ جامی، مسدس غزل، مخمس، مقطعات، ماده‌تاریخ، رباعیات، لغزها، معمیات، مثنوی و پیوست‌ها می‌باشد.

تصحیح این دیوان بر اساس چهار نسخۀ خطی به این ترتیب انجام شده است: نسخۀ متعلف به کتابخانۀ ملی پاریس، نسخۀ شمارۀ 1101 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 2866 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخۀ شمارۀ 4992 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. همچنین از دیوان‌های چاپی به کوشش زنده‌یاد رکن‌الدین همایون‌فرخ و چاپ تاجیکستان نیز به منظور مقابله استفاده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست اشعار

پیش‌گفتار

مشخصات نسخه‌ها

دیوان‌های چاپی

سپاسگزاری

محتوای دیوان فانی

نوایی از بی‌نوایی

احوال و آثار امیر علیشیر نوایی فانی

تحقیقی دربارۀ تاریخ هرات و زندگی امیر علیشیر نوایی

بخش اول: هرات، هنرمند پیر

بخش دوم: زندگی و اندیشۀ امیر علیشیر نوایی

تصویر نسخه‌ها

قصاید

غزلیات

ترکیب‌بند و مسدس

المقطعات

ماده‌تاریخ‌ها

رباعیات

لغزها

معمیات

تعلیقات

قطعات

فهرست‌ها

منابع و مآخذ