معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بین حکمای اسلامی، ملاصدرا با تأسیس حکمت متعالیه جایگاه خاصی دارد. وی با بهره‌گیری از آثار متکلمین، حکما و عرفای گذشته و توجه به آیات قرآن و روایات ائمه اطهار توانست نظامی را پی‌ریزی کند که راهکارهای جدیدی را در حل مسائل اصلی فلسفۀ اسلامی ارائه دهد و حکمای بعد از خود را تحت تأثیر اندیشه‌ها و افکار خود قرار دهد. به برکت این مکتب فلسفی، حکمای بزرگی رشد کردند که هر کدام نقش بسزایی در تفسیر و تبیین آرای وی ایفا کردند.

بین شارحین حکمت صدرایی ملااسماعیل اصفهانی معروف به واحدالعین جایگاهی ویژه دارد. او از یک طرف شاگرد بزرگ‌ترین حکیم زمان خود ملاعی نوری و از طرف دیگر استاد شخصیت نام‌آوری چون ملاهادی سبزواری بوده است؛ از این‌رو آشنایی با عقاید و افکار ملااسماعیل اصفهانی به عنوان یکی از شارحان حکمت صدرایی، پژوهشگر را در فهم بهتر افکار این مکتب یاری می‌رساند.

از جمله تألیفات ملااسماعیل اصفهانی «شرح الحکمة الشرعیة» است که در پاسخ به اشکالات شیخ احمد احسائی بر عرشیۀ ملاصدرا نوشته شده است. احسائی در مقام منتقد ملاصدرا نقدهای عدیده‌ای بر مبانی ملاصدرا وارد کرده و همین امر سبب شده است تا حکیم ملااسماعیل اصفهانی به عنوان شارح و مدافع حکمت صدرایی به دفاع از آرا و عقاید ملاصدرا برخیزد و به اشکالات او پاسخ دهد. تصحیح این اثر گران‌قدر، پژوهشگران را با اشکالات احسائی و جواب‌های حکیم ملااسماعیل اصفهانی آشنا کرده و کمک شایانی در فهم آرا و عقاید ملاصدرا می‌کند.

گفتنی است شرح ملااسماعیل ناقص بوده و تا مبحث «قاعدة شرعیة: کل ما هو بسیط الحقیقة فهو بوحدته کل الاشیاء» شرح داده شده است. علت ناتمام ماندن شرح او معلوم نیست و شاید رحلت ایشان مانع از انجام این کار شده باشد. همچنین گفتنی است حدود هشتاد صفحه از جلد اول دورۀ سه‌جلدی شرح عرشیه احسائی که در آن انتقادهایی به آرای ملاصدرا شده را مورد بررسی قرار داده است و به اشکالات احسائی پاسخ داده است.

همان‌طور که ملااسماعیل اصفهانی در مقدمۀ کتاب خود متذکر می‌شود، هدف اصلی از نوشتن چنین شرحی، پاسخ به اشکالات شیخ احمد احسائی بر عرشیۀ ملاصدرا است. شرح عرشیۀ ملااسماعیل شرحی مزجی با رویکردی توضیحی بر عرشیه است که هدف شارح افزون بر توضیح و تبیین عبارات ملاصدرا، پاسخ به ایرادات احسائی است. شیوۀ پاسخگویی به اشکالات چنین است که ایشان ابتدا اشکالات احسائی را نقل می‌کند و سپس به نقد و بررسی آن می‌پردازد. ملااسماعیل اصفهانی عین عبارات احسائی را نقل‌ می‌کند و هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آن نمی‌کند.

دربارۀ شرح عرشیۀ احسائی باید گفت سرتاسر این شرح اشکال و ایراد بر عبارات ملاصدرا است و می‌توان آن را نوعی شرح انتقادی دانست. احسائی معتقد است آرا و افکار ملاصدرا منافی با آیات و روایات است. احسائی خود را در جایگاه مفسر و شارح بیانات ائمۀ معصومین می‌داند و هرگز بین سخنان خود و بیانات ائمه منافاتی نمی‌بیند.

شرح عرشیۀ ملااسماعیل اصفهانی طبق اسلوب و حکمت متعالیه نوشته شده است. ایشان از شاگردان ملاعلی نوری و جزء شارحین طراز اول حکمت صدرایی محسوب می‌شود. استفاده از آیات و روایات و ارجاع به عبارات ملاصدرا و در بعضی موارد به کلمات عرفا در سرتاسر شرح او مشهود است. سبک نگارش او شیوا، روان، پخته و عالمانه است و شبیه به شیوۀ نگارش استاد خود ملاعلی نوری و ملاصدرا است. از پاسخ‌هایی که به اشکالات احسائی داده، این نکته استنباط می‌شود که او پایبند به مبانی حکمت متعالیه است و در ابتدای شرح خود به بیان اصول حکمت متعالیه چون اصالت وجود، تشکیک وجود، سنخیت بین علت و معلول و .... می‌پردازد و به اشکالاتی که ممکن است به ذهن خواننده خطور کند، پاسخ می‌دهد.

شیوۀ تصحیح این رساله، بینابین (تصحیح بر مبنای نسخۀ اساس ـ تصحیح التقاطی) است. این شیوه در جایی صورت می‌پذیرد که نه نسخۀ ارجح آن‌قدر ممتاز است که مبنا قرار گیرد و نه ‌آن‌قدر کم‌رجحان است که هم‌پایۀ دیگر نسخه‌ها به شمار آید و داخل در تصحیح التقاطی گردد. در این کتاب از چهار نسخه برای تصحیح استفاده شده است: نسخۀ عکسی شمارۀ 15026 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ عکسی شمارۀ 8164 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخۀ عکسی شمارۀ 1858 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و نسخۀ عکسی شمارۀ 4346 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.