معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تعابیر، تفاسیر، آراء و اعتقادات دربارۀ خداوند، صفات و مخلوقات او در متون ادب فارسی، نشان‌دهندۀ تأثیرپذیری فرهنگ فارسی از فرهنگ دینی است. با مطالعۀ آثار ادبی به درک جهان‌بینی صاحب اثر می‌توان نائل شد. اگر کسی بخواهد متن ادبی را از عقاید نگارندۀ آن جدا کند، گویی جسم را از روح تفکیک کرده است.

بررسی همه‌جانبۀ متون ادبی نشان می‌دهد ادبیات با دین، عرفان، کلام، فلسفه و سایر علوم ارتباط عمیق و ظریفی داشته است. این متون مخاطبان را با بینش‌های متفاوتی نسبت به پدیده‌های جهان هستی روبرو می‌کنند. جهان‌بینی خالق اثر ادبی به‌شدت متأثر از عصری است که در آن می‌زیسته است؛ بنابراین واژه‌ها و جملات وی تهی از معنا و خاصیت به کار نرفته‌اند. روابط میان جملات و واژه‌های ادیب، از تاریخ فرهنگی پیچیده، طولانی و مرتبط با اجتماع، سیاست و فرهنگ دوره‌ای که متن ادبی در آن خلق شده، خبر می‌دهد.

در ابیات «آسمان بار امانت نتوانست کشید *** قرعۀ کار به نام من دیوانه زدند *** جنگ هفتادودو ملت همه را عذر بنه *** چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند» وجود تنوع آرا و بازتاب تفکر غالب و حاکم عصر حافظ آشکار است؛ به دیگر سخن، متن ادبی به منشور کثیرالوجوهی می‌ماند که انوار گوناگون را در خود تجزیه می‌کند.

هر گاه که به بررسی شعر و نثر ادبی فارسی پرداخته می‌شود، به فرهنگ یا خرده‌فرهنگ مشخص و معینی نگریسته می‌شود که جهان‌بینی شاعر و نویسندۀ آن را تحت تأثیر قرار داده است؛ برای مثال فرخی سیستانی در آغاز شاعری در خدمت دهقانی از دهاقین سیستان بود و چون دبه و زنبیل درافزود، به منظور برگ و نوایی افزون‌تر به چغانیان و سپس به خدمت سلطان محمود غزنوی روی آورد و سرودن را ادامه داد؛ آیا بدون فهم باورهای رایج و غیررایج و تأثیر محیط و عقیدۀ غالب عصر که به پیروان سایر باورها مجال قدرت گرفتن داده نمی‌شد، اشعار او را می‌توان دریافت؟ همان‌گونه که زبان، سبک و ویژگی‌های بلاغی کتاب مقدس را می‌توان در آثار پیش از عهد جدید حتی در آثار داستانی فارسی مانند «ملکوت» بهرام صادقی و «یکیلا و تنهایی او» اثر تقی مدرسی مشاهده کرد، دربارۀ قرآن مجید نیز وضع بر همین منوال است.

هنگامی که شاعر و نویسنده‌ای به اشکال گوناگون هنری یا صرفاً آموزشی به موضوعات مربوط به دین می‌پردازد، کنشی دینی انجام می‌دهد. در آثاری چون «کشف الاسرار و عدة الابرار» میبدی، آثار منظوم و منثور ناصرخسرو، مؤلفان از متون به عنوان جایگاه اصلی چالش‌ها، مباحث، نفی اعتقادات غیر و اثبات باورهای خویش بهره می‌گیرند، به گونه‌ای که حذف بخشی از نوشته‌های ایشان، به ارتباط مخاطب با مؤلف آسیب می‌زند.

وجود اصطلاحات دینی، نام فرقه‌های گوناگونی چون اشاعره، معتزله، شیعۀ امامیه، شیعۀ اسماعیلیه و ... در متون ادبی، موجبات بحث دربارۀ عقاید و تأثیرپذیری آنان را از عقاید پیرامونشان فراهم می‌کند و تشابه و تفاوت آرای شعرا و نویسندگان، آشنایی با عقایدشان را ایجاب می‌کند. در این کتاب که به قصد تبیین اندیشه‌ها و گرایش‌های اعتقادی برخی از ادبا انجام شده، بر تأثیرپذیری آنان از نظام عقیدتی عصر و محیط هر یک پرداخته شده است. به همین منظور پیش از ورود به نمونه‌های تأثیرپذیری، به صاول عقیدۀ متکلمانی که نخست به اظهار آنها پرداخته‌اند، اشاره می‌شود و پس از آن یا در اثنای بحث، برخی نمونه‌های شعر و نثر شعرا و نویسندگان متأثر از آن باورها ذکر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: برخی تعاریف

فصل دوم: برخی فرق اهل تسنن

فصل سوم: برخی فرق اهل تشیع

فهرست منابع